ناتوانی رژیم بعث در دفاع از آسمان عراق

مقدمه

از جمله ویژگی‌های جنگ‌ها، ایجاد فرصت رشد و بالندگی برای سازمان‌های درگیر جنگ است. سازمان‌هایی که پیش از جنگ به هر دلیلی چنین فرصتی را در اختیار نداشتند.

یکی از این سازمان‌ها، پدافند هوایی است. دفاع هوایی فرآیندی پیچیده و دارای اجزای مختلف است. اجزایی همچون دفاع هوایی هواپایه، دفاع هوایی زمین پایه و دفاع هوایی دریاپایه. البته در برخی از کشورها دفاع هوایی فضاپایه نیز به این مجموعه اضافه شده است.

رژیم پهلوی در خصوص دفاع هوایی هواپایه توجه ویژه‌ای نشان داد. نادیده گرفتن سایر اجزای دفاع هوایی منجر به ایجاد سازمانی ناهمگون و نامتناسب در حوزه دفاع هوایی شده بود. این مسئله ناشی از دکترین جنگ پهلوی دوم بود.

پیش از جنگ پدافند هوایی به عنوان سازمانی پشتیبانی کننده از رزم مطرح و برای حضور در لجمن(لبه جلویی منطقه نبرد) پیش‌بینی نشده بود. پس از شروع جنگ و بروز مسائل مختلف، پدافند هوایی زمین پایه در لجمن حضور یافت و همراه با پیشروی نیروهای سطحی جابجا شد. در واقع پدافند هوایی زمین پایه دچار تغییر وضعیت بهره‌گیری شد. در این تغییر وضعیت، موفقیت‌های غیر قابل پیش‌بینی به دست آمد که منجر به تغییر ساختار دفاع هوایی کشورمان شد.

در واقع سال‌های دفاع مقدس فرصتی برای بالندگی و افتخارآفرینی خلبانان نیروی هوایی و کارکنان پدافند هوایی ایران بود. این در حالی است که در جبهه مقابل، نیروی هوایی و پدافند هوایی توانمند عراق حضور داشت. بررسی ساختار و تجهیزات و عملکرد پدافند هوایی عراق منجر به شناخت بیشتر عملکرد دفاع هوایی کشورمان و اهمیت اقدامات دلیرمردان نیروی هوایی و پدافند هوایی در سال‌های دفاع مقدس خواهد شد.

توان هوایی عراق در جنگ با ایران[1]

توان هوایی عراق در جنگ با ایران متکی بر هواگردهای مختلفی بود که بار تهاجم هوایی را بر دوش می­کشیدند و سامانه‌­های پدافند هوایی که موظف به اعمال دفاع هوایی در برابر هواگردهای ایرانی بودند. لذا آشنایی با هواپیماهای اصلی عراق در این جنگ و شبکه فرماندهی و کنترل پدافند هوایی عراق ضروری به نظر می­رسد.

هواپیماهای مورد استفاده عراق در جنگ با ایران

بررسی عملکرد دفاع هوایی جمهوری اسلامی ایران با شناخت هواگردهای مورد استفاده عراق در جنگ تحمیلی و توانمندی آنها امکان­پذیر است. برخی از هواپیماهای نیروی هوایی عراق که در جنگ با ایران مورد استفاده نیروی هوایی این کشور قرار گرفت، عبارتند از:

*هواپیمای جنگنده شکاری میگ -19( FARMER)

*هواپیمای جنگنده شکاری میگ 21 (Fishbed)

*هواپیمای جنگنده شکاری میگ-23 ( Flogger)

*هواپیمای جنگنده شکاری میگ- 25 (Foxbat)

*هواپیمای بمب افکن توپولف 22 (Blinder)

*هواپیمای جنگنده شکاری میراژ اف-1 (Dassault Mirage F1)

قبل از بررسی پدافند هوایی عراق به اظهارات یکی از فرماندهان اصلی نیروی هوایی عراق می‌پردازیم. «سرلشکر علوان حسون علوان العبوسی»، از فرماندهان و مسئولین نیروی هوایی عراق، که بارها به عنوان خلبان در حملات هوایی بر علیه ایران حضور داشت، ضمن تأیید قدرت پدافند هوایی ایران و ساقط شدن تعداد زیادی از هواپیماهای عراقی توسط پدافند هوایی ایران (به ویژه توسط سامانه هاوک)[2] گفته است: «سامانه‌های پدافند هوایی ایران قوی بودند. هر یک از پایگاه‌های هوایی ایران در مقابله با حملات ما، مانند گویی آتشین بودند و در هر مأموریت یک یا دو فروند از هواپیماهایمان را از دست می‌دادیم.»[3] العبوسی علاوه بر فرماندهی پایگاه حبانیه، مسئولیت‌های دیگری همچون رییس دانشکده در دانشگاه عالی جنگ، معاون آموزش فرماندهی نیروی هوایی عراق را بر عهده داشت.

وی در خصوص وضعیت پدافند هوایی عراق نکات جالبی را بیان کرده است. از نگاه این فرمانده عراقی از جمله مشکلات پدافند هوایی عراق در آغاز جنگ، نامناسب بودن وضعیت آموزش کارکنان پدافند هوایی عراق بود. بر اثر پایین بودن سطح آموزش و عدم تشخیص هواپیمای خودی، 16 فروند از هواپیماهای عراقی در آغاز جنگ به اشتباه مورد اصابت قرار گرفته و سرنگون شدند[4]. در جریان حمله رژیم صهیونیستی به نیروگاه هسته‌ای اوسیراک عراق نیز کوتاهی پدافند هوایی عراق منجر به موفقیت صهیونیست‌ها شد. در این حمله فرمانده آتشبار پدافند هوایی نیروگاه اوسیراک و کارکنان پدافند هوایی، کاملاً سردرگم بودند. پس از موفقیت صهیونیست‌ها، صدام، تعدادی از فرماندهان پدافند هوایی عراق از جمله معاون عملیات پدافند هوایی «شاکر محمود» را توبیخ می‌کند. العبوسی پدافند هوایی عراق را به طور خلاصه این گونه معرفی می‌کند: «پدافند هوایی به سه عامل وابسته است؛ این سه عامل به ترتیب عبارت‌اند از: هواپیمای جنگنده، موشک‌های زمین به هوا و توپخانه ضد هوایی.

سامانه‌های پدافند هوایی در طول جنگ به روش‌های مختلفی بهسازی می‌شدند. قابلیت کشف اهداف دوربرد تنها چیزی بود که ما کم داشتیم و به همین علت مجبور بودیم ایستگاه‌های دیده‌بانی انسانی را همچنان حفظ کنیم. این ایستگاه‌ها به رادار و دیگر تجهیزات اولیه مجهز بودند. پدافند هوایی عراق دارای دو لایه دیده‌بانی بود. ولی در برخی مناطق امکان کشف هدف وجود نداشت. اهداف مهم به یک رادار متحرک کوچک مجهز بودند که می‌توانستند اهداف دیگر را تا فاصله 50 کیلومتری کشف کنند. در آغاز جنگ تنها سه اسکادران جنگنده داشتیم که با جنگنده‌های میگ-21 و میگ-23 پرواز می‌کردند. اما نیروی هوایی تا پایان سال 1981 م [اواسط 1360 ش] اسکادران‌های میگ-25 و میراژ خود را هم تشکیل داد و با این کار برد بیشتری برای پدافند هوایی فراهم کرد. سامانه‌های پدافند هوایی در سطح لشکرها و سپاه‌ها دارای موشک‌های سطح به هوای سام-6 و جنگ‌افزارها بودند. اما سامانه‌های پدافند هوایی منطقه‌ای اصلی ما همواره بر پدافند هوایی صحرایی اشراف داشت و آن را هدایت می‌کرد. اما پس از نابسامانی‌هایی که در آغاز جنگ رخ داد مجبور شدیم پدافند هوایی منطقه‌ای را از مرز ایران دورکنیم. پس از بهسازی وضعیت فرماندهی و کنترل، وضعیت پدافند هوایی[عراق] نیز بهبود یافت[5].»

پدافند هوایی عراق و جنگ با ایران

پدافند هوايي عراق (از دهه 70 تا اواسط دهه 90 ميلادي) از جمله مستحكم‌ترين سازمان‌هاي پدافند هوايي در خاورميانه به شمار مي‌رفت.

بهره‌مندی از كارشناسان و متخصصين غیر عراقی(به ویژه روسی)، بهره‌مندی از جنگ‌افزارهاي پدافند هوايي روز دنيا، رعايت اصل تنوع جنگ افزار، انبوه بودن جنگ سامانه‌ها، سطح آموزش مناسب کارکنان و... از جمله عواملي بود كه پدافند هوايي عراق را در جايگاه مناسبي در ميان كشورهاي منطقه قرار داده بود. نكته قابل توجه در خصوص پدافند هوايي عراق اين است كه تا اواسط دهه 80 ميلادي، جنگ افزارهاي روسي (شوروي سابق) و بلوك شرق شالوده اصلي سامانه‌هاي پدافند هوايي عراق را تشكيل مي‌دادند ولي كمك‌هاي كشورهاي غربي و حتي عربي تغييراتي را در ساختار عملياتي و رزمي آن سازمان به وجود آورد. (همانند اضافه شدن رادارها و دستگاه‌هاي كنترل آتش فرانسوي و ...)

برابر مندرجات طرح عملياتي دفاعي ابوذر كه در خرداد 59 توسط مدیریت عمليات معاونت عمليات و اطلاعات نيروي زميني ارتش تهيه شده، خلاصه وضعيت پدافند هوايي عراق چنين ذكر شده بود:

ـ استعداد کارکنان نيروي هوايي عراق با احتساب کارکنان يگان‌هاي پدافند هوايي در حدود 25000 نفر است. پدافند هوايي نيروي هوايي يكي از پنج مديريت نيروي هوايي است (مديريت عمليات، آموزش، نگهداري، اداري و پرسنلي، پدافند هوايي و موشكي).

تجهيزات پدافند هوايي نيروي هوايي ارتش عراق در سال 1359 شامل سامانه‌هاي موشكي زمين به هواي سام 2، سام 3، سام 6، سام 7 و توپ‌هاي ضدهوايي 4-23 ZSU-، ZSU-23-2، توپ‌هاي 30 ميلي‌متري، 57 ميلي‌متري خودكششي و ... است.

تجهيزات پدافند هوايي نيروي هوايي عراق

موشك «سام 2»: پرتاب كننده 26 فروند، تعداد موشك 100 و يك گردان

«موشك سام3»: تعداد پرتاب كننده 56 قبضه، تعداد موشك 150 فروند، يك گردان

«موشك سام 6»: تعداد پرتاب كننده موشك 276 قبضه، تعداد موشك 528 فروند، دو تيپ

«موشك سام7»: تعداد پرتاب كننده موشك 1750 قبضه

«توپ ضدهوايي»: 1300 قبضه انواع مختلف.

30 ايستگاه رادار و 116 دستگاه رادار مختلف در بغداد (پايگاه اصلي) و نواحي چهارگانه بغدادـ موصل (ناحيه يك)، تكريت (ناحيه 2)، بصره (ناحيه 3)، كركوك (ناحيه 4) مستقر بودند.

علاوه بر پدافند هوايي نيروي هوايي، هر كدام از يگان‌هاي رزمي و پشتيباني نيروي دريايي عراق داراي سازمان يك گردان پدافند هوايي بودند كه در زمان فوق، در ميان يگان‌هاي ساحلي نيروي دريايي عراق، گردان 44 پدافند هوايي در بصره و «ام‌القصر» استقرار يافته بود.

علاوه بر پدافند هوايي نيروهاي هوايي و دريايي، در نيروي زميني و يگانهاي خلقي و... نيز جايگاه و سازمان خاصي براي پدافند هوايي در نظر گرفته شده بود.

به عنوان مثال در هر لشكر پياده و يا لشكر مكانيزه عراقي، دو گردان پدافند هوايي (مخصوصاً توپخانه پدافند هوايي) وجود داشت.»[6]

در سال‌های جنگ تحمیلی پدافند هوایی عراق بارها دچار تغییر وضعیت شد. فرماندهی پدافند هوایی و موشکی عراق در چهار بخش یا منطقه پدافندی فعالیت داشت.

منطقه یک: پدافند هوایی بغداد

منطقه دو: پدافند هوایی تکریت

منطقه سه: پدافند هوایی بصره

منطقه چهار: پدافند هوایی کرکوک

یگان‌های پدافند هوایی زمین به هوای عراق در دو بخش توپخانه پدافند هوایی و یگان موشکی زمین به هوا تقسیم شده بود. در مجموع پیش از جنگ، عراق دارای 775 دستگاه پرتاب کننده موشک زمین به هوا، 713 قبضه توپ ضد هوایی، 313 واحد سامانه پدافند هوایی و 116 دستگاه رادار اخطار اولیه و کنترل آتش بود.

بررسی تعداد و وضعیت سامانه‌­های پدافندهوایی عراق جالب توجه است. (توجه به جدول وضعیت جنگ‌افزارهای پدافندهوایی عراق) ضمن اینکه هواپیماهای مختلف شرقی و غربی همانند میگ25، میگ29، میراژ اف-1 و... در مقاطع مختلف جنگ، یاری دهنده شبکه پدافندهوایی عراق بودند.

عمده سامانه‌های راداری عراق در سال پیش از جنگ عبارتند از:

رادار پی-8 ساخت شوروی، رادار پی-12، رادار پی-14، رادار پی-15، رادار پی-30، رادار پی-35 ، رادار پی-50، رادار نیسا ساخت لهستان، رادار مارکنی ساخت انگلستان، رادارهای فرانسوی، رادارهای پرنده (گروه مولفین تاریخ دفاع مقدس هوایی، 1393، 346)

اهم تجهیزات زمین به هوای عراق نیز به شرح جدول ذیل عبارتند از:

بر اساس تقسیمات انجام شده در شبکه پدافندهوایی عراق IADS ^[7]که تحت عنوان^[8]KARI شناخته می­‌شد و توسط فرانسه ساخته شده بود، مرکز اصلی کنترل عملیاتی شبکه پدافندهوایی عراق (ADOC) در بغداد واقع گردیده بود و فضای آسمان عراق توسط چهار مرکز عملیات منطقه‌­ای (SOC) کنترل می‌شد و از نظر عملیاتی زیر مجموعه (ADOC) بودند. مراکز عملیات منطقه‌­ای نیز با 17 مرکز عملیات رهگیری (IOC)^[9] در عراق ارتباط عملیاتی داشتند. مراکز IOC نیز با سایت‌های موشکی زمین به هوا، پایگاه‌های هوایی و مواضع جنگ افزاری در ارتباط بودند. با این حال این شبکه دفاعی دارای ضعف‌هایی در بخش‌های مختلف(فرماندهی و کنترل، ارتباط و سرعت انتقال اطلاعات و...) بود. اولین ایراد وارده به شبکه فوق ایراد کلی به آن است. شبکه IADS جهت مقابله با تهديدهاي محدود از طرف رژیم صهیونیستی از غرب و يا ايران از شرق طراحی شده بود و جهت مقابله با تهديدات صورت گرفته از شمال و جنوب همراه با هجوم اشیاء پرنده (هواپیما، موشک‌های کروز یا بالستیک و...) و انجام عمليات اشبايي کارآیی کمتری داشت. مسئله بعدی ضعف سامانه‌های راداری و همچنین ارتباطی عراقی‌ها در برابر تداخل و جنگ الکترونیک بود. این مسئله دو سال پس از پایان جنگ با ایران و در جنگ با آمریکا(جنگ اول خلیج و آزادسازی کویت) منجر به چیره شدن هواگردهای آمریکایی بر تدابیر دفاع هوایی عراق شد. البته ضعف سامانه­‌های موشکی زمین به هوای نسبتاً قدیمی و موج دومی عراق در برابر سلاح‌های موج سومی آمریکایی‌ها و متحدین نیز در این رخداد نقش داشت. (با نگاهی به جدول تجهیزات زمین به هوا عراقی‌ها می‌­توان پی برد که برخی از این تجهیزات مربوط به دهه 50میلادی می‌باشد.)^[10]

ساختار شبکه دفاع هوایی عراق(IADS)

برابر گزارش ارائه شده در یکی از اسناد رسمی پدافند هوایی، دفاع هوایی عراق در مقابله با هواگردهای ایرانی، که در ارتفاع خیلی پایین حمله می‌کنند، توسط توپ‌های ضد هوایی شلیکا (zsu-23-4)، موشک‌های سام 7 (استرلا) و سام 9، توپ‌های ضد هوایی 57 میلی‌متری راداری و 37 میلی‌متری راداری چینی، 30 میلی‌متری، 35 میلی‌متری و انواع مسلسل‌های ضد هوایی سبک، موشک‌های رولاند و کروتال انجام می‌شود.

برای دفاع هوایی ارتفاع کم و متوسط، از موشک‌های سام 2، سام 3، سام 6، سام 8 و توپ راداری دو لول 57 میلی‌متری و هواپیماهای شکاری به ویژه میراژ استفاده می‌شود. با دریافت موشک سام 4، توانمندی پدافند هوایی عراق در ارتفاع یاد شده افزایش یافت. لازم به ذکر است که یکی از دلایل تهاجم در ارتفاع خیلی پایین جنگنده‌های ایرانی، کارایی مؤثر و گسترش موشک‌های سام 6 است.

برای دفاع در ارتفاع بالا علاوه بر بکارگیری هواپیماهای میگ-25 از موشک‌های سام 2 استفاده می‌شود. در سال‌های جنگ تحمیلی تعداد زیادی از موشک‌های سام-2 علیه هواپیماهای ایرانی پرواز کننده در ارتفاع بالا بر فراز آسمان عراق استفاده شد... توانمندی بالای کارکنان فنی پدافند هوایی عراق در مونتاژ و تعمیر و نگهداری موشک‌های سام 2 و سام 3 و انجام تعمیرات رده سنگین منجر به عملیاتی بودن درصد بالایی از تجهیزات پدافند هوایی عراق شده است. این مسئله از سطح بالای آموزش و مهارت کارکنان پدافند هوایی عراق نشأت می‌گیرد.

دفاع هوایی عراق و تحلیلگران غیر عراقی

تحلیلگران و کارشناسان غیر عراقی در تحلیل عملکرد پدافند هوایی عراق نکات جالبی را مد نظر قرار دادند. البته برخی از این تحلیل‌ها با یکدیگر تفاوت دارد. ابوغزاله یکی از تحلیلگران غیر عراقی است که در خصوص پدافند هوایی ایران و عراق نظرات جالبی ارائه کرده است.

عبدالحلیم ابوغزاله (وزیر دفاع اسبق مصر) در کتاب خود تحت عنوان «جنگ ایران و عراق»^[11] در خصوص پدافند هوایی عراق ذکر کرده است:

«در ﻋﺮاق ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻫﺸﺪار دﻫﻨﺪه و ﺷﺒﮑﻪ ﻣﻮﺷﮏﻫﺎی ﺳﺎم در ﻃــﻮل ﺟﻨﮓ ﻏﯿﺮﻓﻌﺎل ﺑﻮد، داﺷﺖ. ﺑﺎ آن ﮐﻪ ﯾﮕﺎن ﭘﺪاﻓﻨﺪ ﻫﻮاﯾﯽ ﻋﺮاق 10ﻫﺰار ﻧﯿﺮو داشت و حداقل 10 موضع رادار هشدار دهنده و صدها رادار و موشک‌های سام 2 و سام 6 در آغاز جنگ در اختیار داشت، سیستم پدافند هوایی عراق دارای سبک منسجم و به هم پیوسته و موفقیت آمیزی نبود. آموزش آن نیز در سطح پایینی قرار داشت. همچنین نحوه ارتباط سیستم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ و ﮐﻨﺘﺮل ﻣﮑﺎﻧﯿﺰه ﻋﺮاق C3I ﺑﺎ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﻫﺎ و ﻣﻮﺷﮏﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺧﻮب ﻧﺒﻮد، ﻟﺬا ﺷـﮑﺎفﻫﺎ و ﻧﻘﺎط ﮐﻮر ﺑﺴﯿﺎری در اﯾﻦ ﺳﯿﺴﺘﻢ در ارﺗﻔﺎع ﭘــﺎﯾﯿﻦ ﺑـﻪوﺟﻮد آﻣـﺪ.

در ﺳـﺎل (1359) 1980 ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﻫﺎی اﯾﺮاﻧﯽ داﺋﻤﺎ وارد آﺳﻤﺎن ﻋﺮاق ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﺑﯽآنﮐﻪ در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﭘﺪاﻓﻨﺪ ﻫﻮاﯾﯽ ﻋﺮاق ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ. ﻧﯿﺮوی ﻫﻮاﯾﯽ اﯾﺮان ﺑﺎوﺟﻮد ﮐمبود ﺗﻌﺪاد ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﻫﺎی ﺧﻮد، ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ اﯾﺮاد ﺧﺴﺎرات در ﭘﺎﯾﮕﺎهﻫﺎی ﻫﻮاﯾﯽ ﻋﺮاق و ﺗﺄﺳﯿﺴﺎت اﺳﺎﺳﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺷﺪ، ﺑﻪﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻋﺮاق ﻣﺠﺒــﻮر ﮔﺮدﯾﺪ ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدی از واﺣﺪﻫﺎی ﻣﻮﺷﮏﻫﺎی ﺳﺎم را ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧــﺪ ﺗـﺎ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮی از ﺗﺄﺳﯿﺴﺎت داﺧﻠﯽ و ﺷﻬﺮ ﺑﺼﺮه ﻓﺮاﻫــﻢ آورد. ﺑﻪﺳـﺮﻋﺖ ﺣﺠﻢ ﺣﻤﻼت ﻫﻮاﯾﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﮐﺑﻮد در ﻟﻮازم ﯾﺪﮐﯽ و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﻓﻨـﯽ ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﻓﺖ، ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ اﺣﻮال، ﻋﺮاق ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﯾﮏ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻫﺸﺪار و 24 ﺳﺎﻋﺘﻪ ﮐﻨﺘﺮل و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ، ﺣﺘﯽ ﺑﺮای ﭘﻮﺷﺶ ﻣﺮزﻫﺎی ﺧــﻮد ﺑـﺎ اﯾـﺮان اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ. ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﺎر ﺑﻪ آنﺟﺎ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﺮاق ﺷﻤﺎر ﺑﺴــﯿﺎری رادار ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﺮد ﮐﻮﺗﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻮی و ﻣﻮﺷﮏﻫﺎی ﺳﺒﮏ ﭘﺪاﻓﻨﺪ ﻫﻮاﯾﯽ ﻣﺜﻞ ﺳﺎم ـ8 و سام 9 و روﻻﻧﺪ ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑـﺮای ﭘﻮﺷـﺎﻧﺪن ﻧﻘـﺎط ﺿﻌـﻒ ﺧـﻮد، ﭘﺪاﻓﻨﺪ ﻫﻮاﯾﯽ ﻧﻘﻄﻪای (ﻣﻮﺿﻌﯽ) را ﺑﻪ اﺟﺮا ﮔﺬارد.

ﻋﺮاق از روش ﭘــﺮﭼﻢﻫـﺎ در ﭘﺪاﻓﻨـﺪ ﻫﻮاﯾـﯽ ﺧـﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد ﺗﺎ ﻣﺸﮑﻞ ﻫﻢﺷﻨﺎﺳﯽ را ﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎزد. ﻋﺮاق درﯾـﺎﻓﺖ ﮐـﻪ اﯾـﻦ روشﻫﺎ اﺷﮑﺎل دارﻧﺪ و ﺿﺮوری اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻫﻢﺷﻨﺎﺳﯽ ﻋﺮاﻗﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ رادارﻫﺎی ﻫﺸﺪاردﻫﻨﺪه ﻋﺮاق ﻓﺮﺻﺖ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮای درﮔﯿﺮی و ﯾﺎ اﻋﺰام ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﻫﺎی رهﮔﯿﺮ ﺑﻪﺳﻮی دﺷﻤﻦ را در اﺧﺘﯿﺎر ﻧﻤﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و در ﺗﻤﺎم ﻃﻮل ﺟﻨﮓ در ردﯾﺎﺑﯽ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﻫﺎی اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در ارﺗﻔﺎع ﭘﺎﯾﯿﻦ ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ، ﻧﺎﮐﺎم ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ.»

«آنتونی کردزمن» به عنوان یکی دیگر از تحلیلگران و استراتژیست‌ها نظرات جالبی در خصوص پدافند هوایی ایران و عراق ارائه کرده است. اگرچه بیان نظرات کردزمن به معنای تأیید تمام گفته‌های وی نیست. اما بررسی برخی از این اظهار نظرات در خصوص پدافند هوایی عراق که در کتاب «درس‌های جنگ مدرن»^[12] درج شده است، جالب توجه می‌باشد.

به اعتقاد کردزمن عراقی‌ها نتوانستند از تجهيزات هدايت و هشدار هوايي و سيستم­هاي فرماندهي، كنترل، ارتباطات و شناسايي و نيز موشك‌هاي متوسط يا سنگين سطح به هواي خود به نحو موثري استفاده كنند. آن‌ها مجبور شدند تا بر سيستم­‌هایي با برد كوتاه اتكا كنند كه دليل آن تا حدي به واسطه مشكلات موجود در طراحي سيستم­ها و فقدان پوشش راداري در ارتفاع پست و تا حدودي نيز به علت وجود مشكلات ناشي از انتقال فن­آوري بود.

علاوه بر بكارگيري توپ­هاي ضدهوايي به عنوان سلاح ضدنفر، عراق از توپ­هاي ضدهوايي خود در حجم گسترده‌اي براي پدافند نقطه‌­اي و پوشش منطقه­‌اي بهره بردند. در واقع، آنها از الگوي حاكم در ميان نيروي نظامي كشورهاي جهان سوم تبعيت مي­كردند.

سيستم فرماندهي، كنترل و ارتباطات هوايي عراق با ويژگي­‌هايي نظير تمركز بيش از حد و برنامه‌ريزي فشرده از زمان آغاز جنگ تا آتش­ بس قابل تميز بود. اين مسئله اغلب به بروز اشتباهات يا مشكلات جدي در توانمندي­هاي عراق منتهي مي­‌شد. هواپيماهاي عراق اغلب با هدف اجراي مأموريت­‌هاي فشرده كه از قبل و طي پروسه‌اي طولاني در سطوح عالي فرماندهي برنامه‌­ريزي شده بودند، به پرواز در مي­‌آمدند. عراق بيشتر تمايل داشت تا نيازهاي فوري در شرايط تاكتيكي را ناديده بگيرد و در فرصت مناسب نسبت به اهداف واكنش نشان دهد. دلايل واقعي عملكرد ضعيف سيستم هدايت و هشدار هوايي و نيز C3I عراق بر همگان پوشيده است.

ظاهراً، عراق در ابتداي جنگ از ميزان آمادگي و ورزيدگي فني بالايي برخودار نبوده اما از طرفي شواهد امر نشان مي­‌دهد كه نيروهاي نظامي اين كشور سيستم‌هايي در اختيار داشتند كه به عنوان تجهيزات پدافندي در ارتفاع متوسط و زياد، بيش از حد نياز بهسازي شده‌­اند اما ميزان هماهنگي و انتقال اطلاعات بين آنها بسيار ضعيف بود. اين سيستم قادر نبود با هواپيمايي كه در ارتفاع پست پرواز مي­‌كرد به مقابله برخيزد و از قرار معلوم طراحي اين سيستم از روي يك مدل روسي الگوبرداري شده بود كه در برابر تهديداتي همچون هواپيماهاي جنگنده بمب افكن مدرن ايران و... ارزش عملياتي چنداني نداشته است. در حاليكه عراق تلاش مي‌كرد سيستم‌هاي خود را بهسازي نمايد؛ ايران در سال 1988 اين توانايي را داشت تا با هواپيماهاي جنگنده اف-4 خود در ارتفاع پايين به خاك عراق نفوذ نمايد^[13].

عراق با اتكا بر موشك‌هاي سطح به هواي سنگين SA-2، SA-3 و موشك متوسط SA-6 جنگ را آغاز كرد و تا پايان جنگ نيز سامانه­‌هاي موشكي خود را فعال نگاه داشت. عراق در زمان آتش­ بس يعني سال 1988، تقريباً 120 سكوي پرتاب موشك SA-2 ، 150 سكوي پرتابSA-3 ، 25 تا 60 سكوي موشك SA-6 داشت. اما ايران در عمل بلافاصله خود را به مجموعه‌اي از توپ­هاي ضدهوايي و نيز موشك‌هاي SA-7 ، SA-8، SA-9 و در نهايت SA-14 مجهز کرد. عراق نيز در سال 1981 توانست 30 سكوي پرتاب موشك ضدهوايي نيروي دريايي موسوم به Crotale از فرانسه خريداري نمايد و تا پايان جنگ نيز 60 سكوي پرتاب موشك Roland در اختيار نيروهاي خود قرار داد.

البته، عراق در استفاده از موشك هاي سطح به هواي SA-2 و SA-3 مشكلاتي نيز داشت كه جزئيات آن در دست نيست. اما پر واضح است كه مقامات اين كشور دريافتند هماهنگ كردن سيستم­هاي هشداردهنده با تجهيزات فرماندهي و كنترل موشك و نيز بهره ­گيري موثر از موشك­‌هاي SA-2 و SA-3 امري بس دشوار است. ظاهراً عراق بدون يك دكترين عملياتي مشخص و درك فني واقع بينانه از موشك‌هاي فوق پا به عرصه جنگ گذاشت. حتي مقامات رده بالاي عراق اذعان دارند كه سطوح عالي فرماندهي پدافند هوايي زمين پايه اين كشور در ابتداي جنگ تحت فشار ملاحظات سياسي قرار داشت.

سكوهاي پرتاب موشك سطح به هواي متوسط و سنگين براي تهديدات در ارتفاع متوسط به بالا مستقر شدند كه بعدها ثابت شد چنين تهديداتي اصولاً وجود خارجي ندارند. عراق از تكنيك‌هاي استقرار و پرتاب روسي بهره مي‌گرفت و بدون توجه به اين حقيقت كه سامانه موشكي سطح به هواي روسي نمي­تواند نيازهاي عراق را برطرف کند، به آيين نامه‌هاي روسي عمل مي‌­كردند. در مقايسه با قدرت­هاي مشابه همچون مصر و سوريه، عراق تا زماني كه ضرورت ايجاب نمي­‌كرد، استانداردهاي آموزشي و آماده‌سازي نيروهاي خود را در سطح پاييني نگاه مي‌­داشت. به همين دليل در شناسايي نقاط ضعف سيستم‌هاي C3I / BM و الگوي استقرار سامانه‌هاي دشمن ناكام ماند.

تعيين اينكه عراق بين سال‌هاي آغازين جنگ و زمان آتش‌بس در سال 1988 تا چه اندازه توانست قابليت موشك‌هاي متوسط و سنگين سطح به هواي خود را بهسازي كند امري تقريباً‌ محال است. حملات هوايي ايران نيز پس از سال‌هاي ابتدايي جنگ بسيار پراكنده دنبال شد و در مورد آن نمي­توان بطور دقيق قضاوت كرد. با اين وجود، حتي در سال 1988 نيز معلوم بود كه عراق بدون به دست آوردن برخي از سيستم‌هاي الكترونيكي، نمي­‌تواند پدافندهاي موشكي SA-2 و SA-3 خود را در حالت آماده باش دائمي نگه دارد كه اين امر نيز به نوبه خود تضعيف شديد قابليت­هاي عملياتي موشك‌هاي اين كشور را در پي داشت. عراق در رابطه با هماهنگي سيستم‌­ها نيز از مشكلاتي جدي رنج مي­‌برد. ظاهراً اين كشور تنها در صورتي مي­توانست از موشك­هاي Crotale ، Roland و SA-6 استفاده كند كه يا به صورت جداگانه با اهداف مقابله كند يا اينكه اهداف در موقعيت مناسب قرار داشته باشند. سامانه موشك سطح به هواي عراق هرگز نتوانست به عنوان يك واحد منسجم يا متصل به شبكه عمل كند. از اين رو، برخي از كارشناسان اسرائيلي[رژیم صهیونیستی] توانمندي عراق را تنها در حد مديريت سيستم فرماندهي و كنترل و جنگ الكترونيك سامانه­‌هاي موشكي سطح به هواي روسي مي­دانستند كه در وضعيتي به مراتب پايين تر از سيستم­هاي سوري قرار داشتند.

توپ‌هاي ضد هوايي عراق مشتمل بر تيربارهاي ضدهوايي روسي، توپ‌هاي ضد هوايي 23 ميليمتري، توپ‌هاي ضدهوايي ZSU-23-4 هدايت شونده توسط رادار، توپ‌هاي ضدهوايي 37 ميليمتري دولول M-1939، توپ‌هاي ZSU-52-2 و ديگر توپ‌هاي 57 ، 85 ، 100 و 130 ميليمتري بودند. نيروهاي عراق براي مقابله با اهداف هوايي و نيروي پياده نظام ايران در مقياس وسيعي از توپ‌هاي ضدهوايي غير هدايت شونده و تيربارهاي ضدهوايي سنگين استفاده نمودند. آنها ادعا كردند كه از توپ‌هاي ضدهوايي روسي ZSU-23-4 هدايت شونده توسط رادار به نحو موثري عليه هواپيماها و بالگردهاي ايراني بهره گرفتند، اما به نظر مي­رسد كه در نگهداري و استفاده از سيستم­هاي پيچيده هدايت ZSU-23-4 لااقل در ابتداي جنگ با مشكلات جدي روبرو بودند.

اهميت اين توپ‌هاي ضدهوايي از آنجا مشخص مي­‌شود كه عراق در سال 1980، 1200 توپ ضدهوايي در اختيار داشت اما در سال 1985 اين تعداد را به 4000 توپ افزايش داد. اگرچه عراق تعداد توپ‌هاي ضدهوايي كه عليه نيروهاي پياده نظام ايران بكار برد را افزايش داد و موشك‌هاي سطح به هواي بردكوتاه بيشتري نيز خريداري كرد، اما ظاهراً پس از سال 1985 تعداد تسليحات ضدهوايي خود را تغيير نداد.

در ابتداي جنگ، توانايي عراق در استقرار تعداد كثيري از تسليحات ضدهوايي در منطقه­‌اي وسيع دلالت بر ارزش قابل توجه پدافند هوايي اين كشور داشت، زيرا عراق نمي­توانست از سيستم هشداردهنده پدافند هوايي و موشك‌هاي سطح به هواي خود به نحو مؤثري بهره گيرد و مي­بايست رويكرد خود را به سوي پدافند نقطه­اي تغيير دهد. توپ‌ها و تيربارهاي ضدهوايي با هدف پوشش دادن كليه اهداف مهم و نيز تامين پدافند منطقه اي در برخي از نواحي شهري و صنعتي استقرار يافتند. با هدف حفاظت از تعدادي اهداف ثابت نظير پل‌ها از حملات تهاجمي هواپيماها و بالگردها در ارتفاع پست، از توپ­هاي ZSU-23-4 هدايت شونده توسط رادار و ساير توپ‌هاي ضدهوايي 23 ميليمتري در مقياس وسيع استفاده نمودند.

از توپ ضدهوايي ZSU-23-4 همچنين براي دفاع از نيروهاي رزمي بكار گرفته شد و بنا بر گزارشات واصله اين سيستم به طور اخص در رويارويي با بالگردهاي مسلح ايران همچون بالگردهاي كبري بسيار كارآمد بود كه به موشك‌­هاي كششي مسلح بودند. دست كم تعدادي از افسران عراقي گمان مي‌­كردند كه بهره­‌گيري از توپ­هاي ZSU-23-4 و تانك‌هاي مجهز به تيربارهاي ضد بالگرد مي­تواند آنها را در برابر حملات چنين بالگردهايي محافظت نمايد. علاوه بر اين، عراق تعداد بيشماري از توپ­ها و تيربارهاي ضدهوايي بدون سيستم هدايت شونده را در همان مناطق مستقر نمود كه از جمله آنها مي­توان به موشك و توپ ZSU-23-4 اشاره كرد.

برخي از مصاحبه­‌ها نشان مي­دهد تسليحات بدون سيستم هدايت شونده ممكن است توانايي وارد آوردن ميزان قابل توجهي از تلفات را بر دشمن داشته باشند. هيچ راهي وجود ندارد تا مطمئن شويم توپ­هاي ضد هوايي هدايت شونده، با قابليت هدف گيري و با پرده آتش هر يك در اين جنگ تا چه اندازه تأثيرگذار بوده‌­اند.»

منابع:

**اسناد

* عملكرد سه ساله ستاد كل پدافند كشور و تحليلي بر نبردهاي هوايي جنگ تحميلي عراق عليه ايران (2 آبان 64 الي 25 آبان 67)، جلد اول، منتشرشده توسط ستاد كل پدافند كشور، تهران، بهمن 1367

**طرح تحقیقاتی

*جهان‌فر، رضا، 1393، طرح تحقیقاتی «بررسی عملکرد پدافند هوایی(سامانه زمین بهوا و رادار) در سال‌های دفاع مقد‌س و مقایسه تطبیقی آن با پدافند هوایی عراق و درس‌های گرفته شده از آن جهت ارتقاء توان رزمی سازمان»، مرکز مطالعات راهبردی قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء(ص) آجا

**کتب

*جهان‌فر، رضا، 1391، اولویت اول، تهران، نشر آجا، چاپ اول

*جهان‌فر، رضا، کرمی، فهیمه،1391، خاطرات و خطرات، تهران، نشر ایران سبز، چاپ اول

* ام. وودز، کوین و دیگران، 1393، جنگ ایران و عراق از دیدگاه فرماندهان صدام، مترجم: عبدالمجید حیدری، تهران، نشر مرز و بوم، چاپ اول

* كردزمن، آنتونی، واگنر، آبراهام،1390، درس‌های جنگ مدرن (The lessons of modern war)، جلد دوم، ترجمه: حسين يكتا ، تهران، نشر مرز و بوم، چاپ اول

**مقالات

* جهان‌فر، رضا، مقاله «ناگفته‌هايي از تدابير پدافند هوايي ارتش عراق در زمان آزادسازي خرمشهر»، منتشر شده در خبرگزاری ایسنا به نشانی http://isna.ir/fa/news/910507036

*سایت اینترنتی راسخون به نشانی www.rasekhoon.net

* مقاله درس هايي از نبردهاي هوايي و موشكي در جنگ ايران و عراق، نویسنده: آنتوني كردزمن ، مترجم: جواد قلوبي خبرگزاری فارس و همچنین پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس به نشانی http://dsrc.ir/View/article.aspx?id=3028،