بیست روز نبرد طاقت فرسا

به گزارش دفاع پرس از شیراز، پس از فتح خرمشهر و عقب نشینی سراسری ارتش عراق، دشمن برای دست یابی به پدافند مطمئن تدابیری به کار بست؛ به گونه ای که در مناطق کوهستانی، ارتفاعات مرزی را همچنان در اشغال خود نگه داشت و در مناطق پست، با به کارگیری موانع مصنوعی موقعیت خود را تحکیم بخشید.

یگانهای نظامی استان فارس با حضور  لشکر 19 فجر با 14 گردان پیاده سپاه،  تیپ 33 المهدی (عج) با 6 گردان سپاه، حضور تیپ 55 هوابرد شیراز از ارتش و حضور جهاد سازندگی فارس در پیروزی قوای نظامی در این عملیات نقش سازنده و تعیین کننده ای داشتند.

منطقه هور الهویزه برای اجرای عملیاتی بزرگ در سال 1362 انتخاب شد. عملیات خیبر تا آن زمان (1362) ابتکار عملی بی نظیر در جنگ به شمار می رفت. این منطقه می توانست جبهه خودی را دوباره از توانایی های گذشته بهره مند ساخته، دشمن را با وجود پیچیدگی در خطوط  دفاعی و طرح های پاتک، از امکان مقابله با رزمندگان اسلام محروم کند. زیرا دشمن تصور نمی کرد ایران در هورالهویزه که دارای وسعت زیاد و فاصله  طولانی از ساحل تا هدف ها بود، دست به عملیات بزند، چون ایران در چهار سال گذشته هیچ گاه در این منطقه عملیاتی اجرا نکرده بود.

پیچیدگی و پر موانع بودن خطوط دفاعی عراق در جبهه جنوب و وجود استحکامات و خاکریز های متعدد، موجب می شد تا فرماندهان سپاه در پی یافتن منطقه ای برای عملیات باشند که در آن استفاده از توانایی های خودی امکان پذیر باشد و از اجرای تک جبهه ای پرهیز شود. در این میان، منطقه هور الهویزه بیش از سایر مناطق از این ویژگی ها برخوردار بود. در واقع، رزمندگان اسلام می توانستند در این منطقه یک بار دیگر حمله به دشمن را توأم با غافل گیری از جناح و بدون برخورد با خطوط پر مانع، انجام دهند.

دلیل دیگر انتخاب این منطقه عملیاتی، بی توجهی دشمن به آن بود؛ زیرا عراق به تصور اینکه ایران از این منطقه دست به حمله نمی زند، سازمان نظامی مناسبی در آن مستقر نکرده بود، طوری که کل منطقه عملیات، از العزیز تا القرنه و جزایر مجنون را چند گردان پدافندی حفاظت می کردند. در مجموع می توان گفت که منطقه هور با در نظر گرفتن توان نیروهای خودی و دشمن، و نیز نقش زمین و تاثیر گذاری آن، انتخاب شد

هدف از عملیات خیبر، انهدام نیروهای  سپاه سوم ارتش عراق، تأمین جزایر مجنون شمالی و جنوبی و ادامه تک از جزایر و محور طلائیه به سمت نشوه و الحاق به نیروهایی بود که از محور زید به دشمن حمله می کردند. در این عملیات، همچنین در نظر بود که خشکی شرق دجله از طریق هور تصرف شود تا امکان تقویت های عمده، از سمت شمال به سپاه سوم عراق از میان برود.

وضعیت طبیعی منطقه

هور منطقه ای است عموماً هم سطح دریا که در بعضی جاها سطح آب آن دو تا سه متر بالاتر از آب دریا است و نسبت به مناطق همجوار گودتر می باشد و در مسیر رودخانه های قدیمی و دائمی به وجود می آید.

در منطقه هور الهویزه آب رودخانه سوئیب- که ادامه نهر سابله_ نهر انشعابی کرخه بوده و از وسط هور می گذشته- بعدها به علت مسدود شدن مجاری خروجی رودخانه، در سطح زمین های اطراف پخش و به آب هور الهویزه اضافه شده است.

شناسنامه عملیات

نام عملیات: خیبر

رمز عملیات: یا رسول الله (ص)

منطقه عملیات: جبهه جنوبی –  هور الهویزه

تاریخ عملیات: 3 اسفند تا 22 اسفند 62

نوع عملیات: گسترده

هدف: عبور از هور و تهدید بصره از سمت شمال

فرماندهی عملیات: مشترک (سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و ارتش جمهوری اسلامی ایران)

سازمان رزم عملیات: مشترک (سپاه و ارتش)

استعداد نیروهای درگیر خودی: 246 گردان پیاده، 37 گردان زرهی و 7 گردان توپخانه

استعداد نیروهای درگیر دشمن: 122 گردان پباده، 29 گردان زرهی، 23 گردان مکانیزه، 14 گردان کماندو و 4 گردان گارد جمهوری

تلفات عراق: 15000 کشته یا زخمی، 1140 اسیر

خسارات عراق: انهدام 6 هواپیما، 9 هلی کوپتر، 150 تانک و نفربر، و 200 خودرو

غنائم: 10 دستگاه تانک و نفربر، 60 دستگاه ماشین آلات مهندسی

نتایج:

- آزادسازی 1000 کیلومتر مربع در منطقه هور و 180 کیلومتر مربع در جزایر مجنون و طلائیه.

جایگاه عملیات در استراتژی نظامی ایران

در دوران جنگ عملیات در شمال بصره از اهمیت استراتژیک برخوردار بود. از لحاظ استراتژی نظامی و اهداف آتی جنگ، هدف این عملیات تصرف شهر بصره بود. به طور کلی جبهه های جنوبی به دلیل اهمیتی که در سرنوشت جنگ داشتند، در استراتژی نظامی از دو بعد مورد توجه بودند:

1-     به عنوان مناطق واسط برای رسیده به بصره

2-     به عنوان مناطق اصلی که با هدف تصرف بصره عملیات در آنها اجرا می شد.

افزون بر این، مسئولان سیاسی و نظامی کشور معتقد بودند که اجرای عملیات  بزرگ و موفق در جبهه جنوب، در تحقق تنبیه متجاوز- به عنوان استراتژی جنگ در بعد سیاسی – بسیار موثر خواهد بود.

دلایل انتخاب منطقه عملیات

روییدنی های منطقه هور عبارت اند از:

"نی": ارتفاع آن از 2 تا 7 متر است و عمدتاً در جاهای عمیق می روید.

"بردی":ارتفاع آن معمولاً 1 تا 2 متر است.

"چولان": در جاهای کم عمق می روید و ارتفاع آن کمتر از 50 سانتیمتر است.

به علت پوشش فشرده سطح هور از نی، بردی وچولان، تردد در آن تنها از معابری خاص (آبراه ها، نهرها، و یا محل عبور حیوانات وحشی) صورت می گیرد.

موقعیت جغرافیایی

منطقه عملیاتی خیبر در شرق رودخانه دجله و داخل رودخانه هور الهویزه واقع شده است. این منطقه از شمال به العزیز و از جنوب به القرنه-طلائیه(و نیز در یک محور در زید) محدود می گردد. این منطقه دو طبیعت متفاوت دارد: هور و خشکی؛ که عرض آن 8 تا 10 کیلومتر است و دو هور بزرگ، یکی هور الهویزه در شرق و دیگری هور الحمار در غرب، آن را احاطه کرده اند.

رودخانه دجله این منطقه را به دو قسمت  شرقی و غربی تقسیم کرده که سه چهارم آن در شرق رودخانه واقع است. ضمناً جاده مواصلاتی عماره- بصره در غرب رودخانه دجله قرار دارد.

همچنین جزایر مجنون شمالی و جنوبی داخل این منطقه عملیاتی واقع شده است. در این منطقه تأسیساتی نیز وجود دارد که عبارت اند از: دکل های برق، دکل های تقویتی رادیو تلویزیون، تأسیسات و کارخانه جات کاغذ سازی، چاه های نفت و ... همچنین در حاشیه دجله حدود 50 روستا وجود دارد که هنگام عملیات خیبر ، همه آنها دارای سکنه غیره نظامی بودند.

شرح عملیات

در مرحله اول عملیات در منطقه قرارگاه نجف، قرارگاه های نصر و حدید موفق شدند در محور العزیز و القرنه هدف های خود را تصرف کنند. در جزایر، وضعیت عملیات مطابق برنامه پیش نمی رفت. پاک سازی نشدن جزایر تا ساعت 3:30 بامداد مانع از آن شد که بعد از تصرف جزایر، نیروهای موج دوم بتوانند برای حمله، به سوی طلائیه حرکت کنند لذا، در شب اول عملیات الحاق انجام نشد و به همین دلیل، قرارگاه فتح که می بایست پس از پاک سازی جزیره، به آن محور ملحق می شد، با مشکل مواجه گردید و با وجود شکستن خط و رسیدن به نزدیکی محل الحاق، مجبور به توقف شد و سر انجام، به دلیل حضور پر شمار قوای دشمن در محور طلائیه و مقاومت آنها،  به رغم اجرای چند حمله برای الحاق یگان ها در دو محور طلائیه و جزیره، این مهم میسر نشد. ارتش عراق پس از کشف اهداف عملیات و محور های اصلی تک، تلاش اصلی خود را ابتدا روی پاک سازی حوالی بصره- العماره و سپس روی طلائیه متمرکز کرد.

تمرکز آتش دشمن در طلائیه، که زمینی بسیار محدود را شامل می شد، فوق العاده بود. چنانچه شهید حجت الاسلام میثمی که در آنجا حاضر بود می گفت:

«هرکس در طلائیه ایستاد اگر در کربلا هم بود، می ایستاد.»

ضرورت مقاومت در طلائیه به دلیل اهمیت این محور برای کل عملیات بود، چرا که در صورت الحاق و پاک سازی، عقبه خشکی، نیروهای خودی وصل می شد و عملیات در ابعاد جدیدی گسترش می یافت.

نتایج و دست آورد های عملیات

یگان های درگیر دشمن و میزان خسارات آنها

منطقه عملیاتی خیبر در حوزه استحفاظی سپاه سوم ارتش عراق قرار داشت و در جریان عملیات یگان های زیر از ارتش عراق در این منطقه درگیر شدند:

الف) یگان های پیاده، شامل تیپ های 702،701،605،501،422،419،418،113،108،96،95،93،36،35،28،23،22،19،18،11،5،3 و 704 پیاده.

ب) یگان های زرهی، شامل تیپ های 37،30،26،16،14،6 و 56 زرهی و تیپ 55 مختلط.

ج) یگان های مکانیزه، شامل تیپ های 25،20،15،8 و 27 مکانیزه.

د) گارد مرزی و گارد ریاست جمهوری، شامل تیپ های 8،5 و11 گارد مرزی و یک تیپ از گارد ریاست جمهوری.

ه) نیروی مخصوص، شامل تیپ 35.

و) بیش از 10 گردان جیش الشعبی و کماندو.

ز) حدود 30 گردان توپخانه.

یگان های درگیر دشمن در این عملیات به طور متوسط از 20% تا 100% منهدم شدند. گفتنی است که تیپ 56 زرهی دشمن به میزان 100% منهدم شد.

تلفات و خسارات دشمن

-15000 تن از نیروهای عراقی کشته یا زخمی شدند.

-1140 تن از نیروهای عراقی اسیر شدند که در میان آنها 35 افسر، 30 درجه دار، 873 سرباز و جیش الشعبی و نیز 102 غیر نظامی از کشور های مصر، سودان، مراکش و سومالی مشاهده می شد.

- 150 دستگاه تانک و نفربر و 200 دستگاه خودروی دشمن منهدم گردید.

مناطق تصرف شده

مجموعاً 1180 کیلومتر مربع از این منطقه عملیاتی تصرف شد که شامل 1000 کیلومتر مربع هور، 140 کیلومتر مربع جزایر و 40 کیلومتر مربع از منطقه طلائیه می شد. همچنین دسترسی به چاه های نفت منطقه میسر شد.

غنائم

علاوه بر اقلام و تجهیزات صنعتی که در این منطقه به دست رزمندگان افتاد و همچنین تجهیزات و سلاح های انفرادی، 10 دستگاه تانک و نیز 60 دستگاه ماشین آلات مهندسی از دشمن به غنیمت گرفته شد.

بازتاب عملیات

عملیات خیبر از نظر سیاسی و نظامی تأثیر بسزایی در روند جنگ به جای گذاشت.از نظر نظامی پس از ورود قوای ایران به خاک عراق، به دلیل تحولی که در استراتژی و تاکتیک ارتش عراق به وجود آمد، اجرای عملیات به شیوه گذشته امکان پذیر نبود. از این رو لازم بود با دستیابی به ابتکارات جدید و اتخاذ تدابیری تازه، صحنه نبرد از رکود و توقف در پشت دیوار دفاعی عراق خارج شده و بار دیگر، موازنه نظامی برقرار شود. اجرای عملات خیبر آغاز تحولی  دیگر در دوره پس از فتح خرمشهر بود و عملیات های بعدی تا سال 1365 و نیز عملیات های نظامی در خلیج فارس (در سال 1365) از این اندیشه جدید تاثیر پذیرفتند.

از لحاظ سیاسی، تصرف این منطقه فشار زیادی بر عراق وارد کرد، زیرا در منطقه جنوب، جزایر مجنون یکی از مناطق استراتژیک برای این کشور به شمار می رفت و به همین دلیل، دولت عراق سرمایه گذاری زیادی در این منطقه کرده بود.

روزنامه فایننشال تایمز درباره اهمیت جزایر مجنون نوشت:

«ذخایر نفتی جزایر مجنون را که حدود هفت میلیارد بشکه تخمین زده شده است، هشت سال قبل شرکت "تیروبراس" برزیل کشف کرد. در ژانویه 1980 میلادی، 9 ماه قبل از آغاز جنگ خلیج (فارس) یک پروژه عمرانی 2 میلیارد دلاری برای آن تصویب شد، اما به سبب جنگ، کارهای این پروژه شروع نشد. عراقی ها پیش بینی کرده بودند که تولید اولیه از این منابع، روزانه 350 هزاربشکه خواهد بود که به 700 هزار بشکه در روز افزایش خواهد یافت.»

بدیهی است که تسلط ایران بر این منابع به عنوان برگ برنده ای در مذاکرات سیاسی درباره سرنوشت جنگ و مسئله غرامت به شمار می رفت.