یادداشت/ «محمد ساداتی نژاد»
تاثیر متقابل جهانی‌شدن بر جریان‌های تکفیری
رئیس گروه مطالعات اسلام و روابط بین‌الملل دفتر مطالعات سیاسی وزارت امور خارجه در یادداشتی نوشت: به واسطه بروز جریان‌های تکفیری در سوریه این نوعی ژئوپولتیک تروریسم، ژئوپولیتیک تکفیری است که در سرتاسر جهان اتفاق افتاده است.
به گزارش گروه سایر رسانه‌های
دفاع پرس، «محمد ساداتی نژاد»، رئیس گروه مطالعات اسلام و روابط بین‌الملل دفتر مطالعات سیاسی وزارت امور خارجه نوشت: بحثی را که می‌خواهم ارائه کنم بیشتر جریان تکفیری را در فضای روابط بین‌المللی می‌خواهم ببینم و بررسی کنم.
عنوان بحث من این است که تأثیر متقابل جهانی‌شدن و جریان‌های تکفیری بر یکدیگر را از این دریچه نگاه کنیم. وقتی شما کتاب‌ها را مطالعه می‌کنید راجع به سلفه‌گری و انواع آن تقسیم‌بندی‌های مختلفی وجود دارد. ولی عمدتاً به هر‌حال از نظر جغرافیایی اگر بخواهیم نگاه کنیم، سلفه‌گری را در سه منطقه «عربستان، هند و مصر» با گرایش‌های مختلف و رویکردهای مختلف می‌توان جستجو کرد که بعد به نقاط دیگر توسعه داده شد. برای سلفی‌گری انواع مختلفی را می‌شمارند که در چهار دسته قابل تقسیم است: «سلفه‌گری تبلیغی، سلفه‌گری‌اخوانی، سلفه‌گری جهادی، سلفه‌گری تکفیری» که این‌ها همه یک مشترکاتی دارند ولی در عین‌حال آن نقطه مرکزی رویکرد آنها یک تفاوت‌هایی با همدیگر دارد.
این مقدمه‌ای بود راجع به بحث سلفه‌گری و سوابق آن تا وارد بحث جهانی شدن بشویم. تعریف‌های مختلفی راجع به جهانی شدن وجود دارد همان طوری که در همه پدیده‌های روابط بین‌الملل تعریف واحدی وجود ندارد ولی آن چه می‌شود گفت از بین تعریف‌ها، تعاریفی که بیشتر مورد قبول است و جهانی شدن را وابستگی متقابل مناطق مختلف جهان تعریف می‌کند؛ یکی شدن جهان تعریف کردند؛ و همین‌طور جهانگیر شدن مقوله‌های معنوی، این تعاریفی است که در ارتباط با جهانی‌شدن ذکر شده است. نگاهی که به جهانی‌شدن وجود دارد همان طوری که دوستان می‌دانند دو نگاه است، یک نگاه، نگاه خوش‌بینانه است یک نگاه، نگاه بدبینانه.
نگاه خوش‌بینانه در واقع نگاه سیستمی است. آنهایی که موافق سیستم موجود هستند یا به عبارتی کسانی که معتقد هستند جهانی شدن یک پروسه با یک روند طبیعی است که سیر طبیعی تحولات جهانی، بشر را به سمت جهانی‌شدن پیش برده است. در مقابل این نگاه خوش‌بینانه، نگاه بدبینانه است که اعتقاد دارد جهانی‌شدن یک پروژه است برای این که آن ارزش‌های غربی، ارزش‌های لیبرال دموکراسی را بتواند در سرتاسر جهان حاکم بکند؛ که از گذشته اگر نگاه بکنیم گروه‌های چپ، مارکسیست‌ها و این‌ها کسانی بودند که مخالف جهانی‌شدن بودند و جریان‌های اسلامی هم جریاناتی بودند که چنین نگاه بدبینانه‌ای به جهانی شدن دارند. وقتی صحبت از جهانی‌شدن می‌کنیم جهانی‌شدن در ابعاد مختلف مطرح است؛ بعد اقتصادی دارد، بعد سیاسی دارد، بعد اجتماعی دارد، بعد فرهنگی دارد و حتی بعد حقوقی دارد که حالا وارد جزئیات این بخش‌ها و توضیح آن نمی‌شویم چون فرصت نیست.
با این مقدمه حالا می‌خواهم اول تأثیرات جهانی‌شدن را روی شکل‌گیری جریان‌های تکفیری بررسی کنیم. ببینیم آیا جهانی‌شدن در شکل‌گیری جریان‌های تکفیری یا در تشدید یا تقویت آن نقشی داشته که پاسخ قطعاً مثبت است. این که قطعاً یکی از عواملی که نه تنها عامل ولی یکی از عواملی که باعث تشدید و تقویت شکل‌گیری جریان‌های تکفیری در جهان اسلام شده بحث جهانی شدن بوده است. اولاً ملت‌های مسلمان و مسلمان‌ها نخبگان مسلمان یا با تمام جهانی شدن یا با بخش‌هایی از جهانی‌شدن وقتی شما سیر تاریخی را بررسی و مطالعه می‌کنید مشکل داشتند. در آن طرف کشورهای غربی موافق بودند در این طرف نخبگان اسلامی عمدتاً یا حالا برخی از متفکران اسلامی مخالف روند جهانی شدن بودند و این مخالفت باعث شده است که بخشی از نخبگان اسلامی بروند به سمت تفکرات افراطی‌گری و خشن برای مقابله با روند جهانی‌شدن.
اگر بخواهیم چون بعضی از متفکرین بررسی بکنیم می‌بینیم که تعبیراتی در مورد جهانی شدن دارند که این را در واقع تأیید می‌کند. به عنوان مثال این تعبیرات در مورد جهانی‌شدن به کار رفته است: «زلزله ژئوپلتیک، بحران فرهنگی و اجتماعی، پایان تاریخ، پایان جهان، گم کردن بنیادین جهت، جامعه ریسکی، جهان رها شده، جامعه در حال بن بست، اضطراب بزرگ»، این‌ها تعبیرهایی است که دانشمندان غربی و غیرغربی در مورد جهانی شدن و مشکلاتی جهانی شدن داشته و به کار برده‌اند که خود این تعابیر در واقع هر کدام در دل خود معانی بزرگی دارد که نشان می‌دهد که قطعاً این‌ها باعث شده است که بخشی از جامعه اسلامی به سمت اندیشه‌های افراطی‌گری برود.
اگر بخواهیم اسم ببریم، تقسیم‌بندی کنم بگویم که حالا توضیح بدهیم چطور این تأثیرات را جهانی شدن بر رشد گروه‌های افراطی و تکفیری‌گری داشته، اولین تأثیر جهانی شدن ایجاد اضطراب در جوامع بوده است. یکی از تعبیراتی که در رابطه با جهان امروز استفاده شده واژه اضطراب دیجیتالی است اضطراب مجازی است؛ یعنی این شبکه مجازی که ایجاد شده باعث شده است که بشر امروز، جوان امروز دچار اضطراب بشود. ظهور صنعت جدید ارتباطات، ماهواره، وسایل ارتباطی، شبکه‌های ارتباطی، شبکه‌های مجازی، باعث انفجار اطلاعات شده است. یعنی یک جوان امروزی، امروزی با یک مجموعه‌ای از اطلاعات مختلف به نوعی با اطلاعات بمباران می‌شود و مورد حمله قرار می‌گیرد. عدم توانایی مدیریت این حجم از اطلاعات و داده که امروز دارد به یک انسان هجوم می‌آورد باعث اضطراب ذهنی و اضطراب فکری برای انسان می‌شود چون پیدا کردن حقیقت مشکل می‌شود، پیدا کردن حق و باطل مشکل می‌شود و مدیریت اطلاعات، پردازش اطلاعات برای یک فرد کار مشکلی می‌شود.
دومین اثری که جهانی شدن داشته باعث ایجاد نزاع هویتی شده است. افراد یک هویت ملی دارند. جهانی‌شدن باعث شده که یک هویت فراملی علاوه بر هویت ملی ایجاد شود؛ یعنی فرد در عین حالی که فرض کنید ایرانی است، در عین‌حالی که سوری است، در عین‌حالی که عراقی است، خود را دارد یک هویتی فراکشوری می‌بیند؛ به خاطر این که در هویت جهانی‌ای که به واسطه جهانی‌شدن دارد در سرتاسر جهان گسترش داده می‌شود و توسعه داده می‌شود که مبتنی بر ارزش‌های جهانی است خود را در آن ارزش‌های جهانی هم سهیم می‌بیند و این تناقض بین هویت ملی با هویتی که ریشه در ارزش‌های جهانی شدن دارد باعث می‌شود که فرد در خود دائم دچار یک نزاع است، دچار یک درگیری است.
می‌بیند گاهی این ارزش‌های ملی با آن ارزش‌های فراملی در تناقض است. نحوه مدیریت این‌ها این که به کدام یک از این ارزش‌ها ارجحیت بدهد قطعاً باعث ایجاد تنش، نزاع و درگیری ذهنی در فرد می‌شود. مناسبات اجتماعی باعث می‌شود که دچار دگرگونی شود. بنیان‌های هویتی ملت دولت‌ها دچار مشکل شود و خود این در واقع یک عاملی است برای این که فرد بتواند به سمت اندیشه‌های افراطی و خشن برود.
تأثیر سوم جهانی شدن تغییر مفهوم جامعه بوده است. یک زمانی جامعه یک تعریف فیزیکی مشخصی داشت ولی امروز دیگر ما با جامعه جهانی روبه رو هستیم. جامعه فقط محدوده یک شهر یا محدوده یک کشوری که دارای مرز است نیست. انواع جوامع را ما داریم از جامعه مجازی گرفته، جامعه دیجیتالی گرفته تا جامعه جهانی، قلمرو جامعه توسعه پیدا کرده است. دیگر با آن مفهوم سنتی و قدیمی جامعه روبه رو نیستیم.
اهمیت مرزها دیگر از بین رفته است. اصلاً مرزها دیگر در جامعه جدید معنا ندارد. جهان‌های جدید و متنوعی شکل گرفته و خود این در واقع یک عاملی شده که باعث شده است گروه‌هایی مثل داعش می‌تواند از قلب خاورمیانه از دل اروپا یارگیری بکند. چرا؟ خود بنده سه سال در فرانسه بودم و تبعات این بحث‌ها را از نزدیک در جامعه فرانسه دیدم که چقدر در بحث‌هایی که در رسانه‌های فرانسه بوده راجع به این که چطور یک جوان اروپایی این جا را رها می‌کند و به سوریه می‌رود و در آن جا می‌جنگد، یک علت آن همین است. یعنی یک جوان فرانسوی در عین حال که فرانسوی است در عین‌حال عضو یک جامعه دیگری است که حالا اسم آن را جامعه تکفیری بگذاریم، جامعه داعشی. بنابراین به راحتی گروه‌های افراطی مثل داعش می‌توانند از کشورهای مختلف یارگیری کنند و نیروهایی را جذب کنند.
چهارمین اثر جهانی شدن تغییر مفهوم شهروندی بوده است. افراد ضمن این که حالا یک شهروند محلی هستند یا یک شهروند کشوری هستند عضوی از در واقع شهروند جهانی هم هستند. زیرا اقتصاد فراملی شده است. نظام‌های سیاسی فراملی شده است. خیلی از الگوها و ارزش‌های اقتصادی و حاکمیتی و سیاسی دیگر از آن محدوده شهروندی قدیم خارج شده و مفاهیم جهانی پیدا کرده است. در یونسکو، در جاهای دیگر این بحث‌ها را به هر‌حال دارند توسعه می‌دهند، پوشش می‌دهند و خود این زمینه را برای گروه‌های افراطی و خشن آماده می‌کند که بتواند در واقع از میان جوان‌ها یارگیری کند.
تأثیر پنجم جهانی شدن روی موضوع پناهندگی، مهاجرت و پدیده‌های چند تابعیتی است. ما امروز با جهانی روبه رو هستیم که دیگر فرد یک تابعیت ندارد یک فرد گاهی سه تابعیت دارد؛ هم ایرانی است، هم مثلاً آمریکایی است، هم اروپایی است. او با تابعیت ایرانی یک ارزش‌هایی را باید پیگیری بکند، با تابعیت آمریکایی یک ارزش هایی را، با تابعیت اروپایی یک ارزش‌هایی. قطعاً این سه تا تعهدات را نمی‌تواند با هم مدیریت کند؛ یعنی به عنوان ایرانی باید یک تعهدی داشته باشد، به عنوان آمریکایی تعهد دیگری که بعضاً این‌ها در تناقض با همدیگر هستند.
تعلق به یک فرهنگ و زندگی در یک فرهنگ دیگر؛ یعنی یک مهاجر سوری سوری است و یک مهاجر عراقی عراقی است به دلیل شرایط مجبور شده الآن برود در اروپا زندگی کند؛ هم چنان متعلق به یک فرهنگ خاورمیانه‌ای است ولی به جبر زمانه رفته در یک فرهنگ اروپایی زندگی کرده است. این مشکلاتی که الآن شما می‌بینید مهاجرین الجزایری و مراکشی که در فرانسه به عنوان مثال من عرض بکنم، خیلی این ها سه نسل پیش پدران آنها جنگ جهانی اول آن موقع به فرانسه آمدند یا جنگ جهانی دوم به فرانسه آمدند.
این‌ها اصلاً دو نسل یا سه نسل پدران آنها در فرانسه متولد شدند خود این‌ها در جامعه فرانسه متولد شدند، رشد کردند، مدرسه رفتند ولی هم چنان خود را متعلق به یک فرهنگ دیگری می‌دانند. لذا تمام این فرانسوی‌هایی را که شما می‌بینید عضو داعش شدند به خاطر همین مشکلات چند فرهنگی، چند تابعیتی، بعضی از آنها رفتند تابعیت کشور خود را هم گرفتند بعضی‌ها هم نه، همچنان تابعیت فرانسوی دارند ولی چون جزء مهاجرین هستند نتوانستند در واقع آن بحث اینتگریشنی که حالا در بحث‌های پناهندگی و مهاجرت مطرح می‌کنند به طور کامل اتفاق بیفتد.
ششمین تأثیر جهانی شدن احساس تهاجم فرهنگی بوده است. فرهنگ‌های مختلف به دلیل این که جهانی شدن یک فرهنگ را در سرتاسر جهان سعی کرده است تحمیل کند احساس تهاجم فرهنگی پیدا کردند. وقتی فردی، نخبه ای، مسلمانی، جوانی احساس می‌کند که به فرهنگ او حمله شده، به هویت او حمله شده قطعاً یک حالت تقابلی پیدا می کند و سعی می‌کند با آن فرهنگی که در‌حال تحمیل شدن است به مقابله بپردازد. بنابراین چالش تهاجم فرهنگی و مقابله فرهنگی این هم یکی از آثار جهانی شدن بوده که قطعاً باعث ایجاد و رشد گروه‌های تکفیری و افراطی شده است.
تأثیر هفتم تغییرات سریع جهانی است. ما در اثر جهانی شدن آن قدر تغییرات سریع اتفاق می‌افتد که افراد نمی‌توانند این تغییرات را هضم کنند. ما همین جامعه خود را اگر سی سال پیش، بیست سال پیش، ده سال پیش با الآن مقایسه کنیم ببینیم چقدر جامعه دچار تحول شده است، چه از نظر صنعت موبایل و ارتباطات چه از نظر اینترنت و صنعت مجازی.
این تغییرات سریع باعث می‌شود که امکان استقرار یک فرهنگ مستقر به وجود نیاید چون تا یک ارزشی یک فرهنگی می‌خواهد مستقر شود بلافاصله تغییرات سریعی شکل می‌گیرد و بنابراین فرد نمی‌تواند خود را متعلق به یک فرهنگ مستقری ببیند. بی‌قراری در جوامع ایجاد می‌شود؛ و فرد دائماً در یک تضاد با ثبات و تغییر است و نمی‌تواند خود را در این فضای تغییرات سریع هضم کند. بنابراین دچار تنش می‌شود، دچار بحران می‌شود و این هم یک عاملی برای رفتن به سمت افکار تند، خشن و افراطی است.
هشتمین تأثیر جهانی شدن بت وارگی کالا و کالایی شدن فرهنگ بوده که در اثر جهانی‌شدن اتفاق افتاده و این باعث از خود بیگانگی انسان شده است؛ یعنی فرهنگ یک کالا شده، فرهنگ یک صنعت شده است. و انسان امروز آن چنان مشغول در انواع ویدئوها و فیلم‌ها و گیم‌ها و وسایل اینترنتی شده که به نوعی آن هویت اصلی خود را و هدف اصلی خود را گم کرده است. تعبیری که به کار می‌برند تعبیر سلطه دیجیتال است.
امروز این جهانی مجازی است که تسلط بر انسان‌ها پیدا کرده است. این تکنولوژی است که تسلط بر انسان‌ها پیدا کرده است. بنابراین انسان خود را در یک جبر جهانی گرفتار می‌بیند و دچار این وضعیتی شده است که شاهد آن هستیم در نه تنها منطقه ما این بحث افراطی‌گری فقط حالا ما شاید داعش را می‌بینیم حتی در اروپا هم اندیشه‌های مسیحی هستند که به سمت افراطی‌گری رفتند. در بین یهود همین طور، در همین نژادهای آسیایی که در تایلند و جاهای دیگر هم هستند شما می بینید گروه‌های افراطی شکل گرفته است؛ یعنی این مشکل فقط بحث اسلامی نیست. این بحث افراطی‌گری در همه جهان اتفاق افتاده است و در انواع و اقسام قومیت‌ها و مذاهب به سمت افراطی‌گری رفتند.
آخرین مورد اثر جهانی شدن را بیان کنم که تأثیر بر رشد اندیشه‌های افراطی داشته، افزایش انتخاب‌ها است. در قدیم انتخاب‌های فرد محدود بود امروز در اثر جهانی‌شدن و تحولات تکنولوژی فن‌آوری، مجازی و غیره که اتفاق افتاده یک فرد در آن واحد با انواع انتخاب‌ها روبه‌رو است و انتخاب‌هایی که معلوم نیست کدام حق است کدام باطل. در این انتخاب‌های مختلف افرادی هم اشتباه می‌روند و جذب گروه‌های افراطی و خشن می‌شوند. این خیلی مختصر و سریع عرض کردم تأثیراتی است که جهانی‌شدن بر شکل‌گیری و رشد جریان‌های تکفیری داشته است.
منبع: دیپلماسی ایرانی
