به گزارش گروه سایر رسانه های دفاع پرس، «محمد مهدی زاهدی» رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگویی به برنامه‌ها و دستاوردهای علمی و فناوری پس از انقلاب و جایگاه سیاست‌های کلی علم و فناوری در روند توسعه علمی کشور اشاره و تاکید کرد که برنامه‌های حمایتی جدی و ارتباطات خوبی بین صنعت و دانشگاه به ویژه در حوزه دفاعی و برخی علوم پیشرفته صورت گرفته است.
وی جهاد مستمر علمی را وظیفه سنگین دانشمندان و دانشگاهیان کشور اعلام کرد.
متن این گفت‌وگو در زیر ارایه می‌شود:
اجازه بدهید بحث را با مقایسه‌ای بین وضعیت علم و فناوری کشور در قبل و بعد از انقلاب آغاز کنیم.
زاهدی: اگر نگاه اجمالی به شرایط علم و فناوری قبل از انقلاب در کشور تا سال 57 که آخرین سال حکومت رژیم ستمشاهی بود، داشته باشیم، در آن زمان، مجموع تعداد دانشجویان ما اعم از تحصیلات تکمیلی و کاردانی و کارشناسی 176هزار دانشجو بود. دانشگاه‌هایی که دولتی بودند و در سراسر کشور مجوز داشتند و در پذیرش دانشجو فعالیت داشتند، تعداد اندکی بودند و فکر می‌کنم بالغ بر 12 دانشگاه می‌شدند آن هم فقط در برخی از شهر‌های بزرگ مثل تهران، اصفهان، شیراز، مشهد و اهواز. متاسفانه دیگر استان‌ها از دانشگاه محروم بودند و این یکی از نقاط ضعف جدی در حوزه آموزش عالی کشور بود.
ضمن اینکه به پژوهش نیز بهای جدی داده نمی‌شد و سرجمع تولیدات علمی ما نیز خیلی کم بود. براساس مستنداتی که الان داریم حدود 470 تا بود. این تعداد خیلی کم است. تعداد اعضای هیئت علمی هم چندان بالا نبود و حداکثر پنج هزار و 500 نفر هیئت علمی داشتیم. تعداد رشته‌های دوره دکترا نیز کمتر از انگشتان دست بود و آن هم فقط در رشته‌های علوم انسانی بود.
بنابراین ما به هیچ‌وجه در رشته‌های علوم تجربی یا علوم مهندسی و حتی علوم پزشکی دوره‌های PHD نداشتیم. وابستگی ما در این مقاطع، به خصوص در حوزه پزشکی بیشتر به افرادی بود که از خارج کشور می‌آمدند. در داخل کشور، ما برای کادر هیئت علمی دانشگاه ناگزیر بودیم که اعضاء هیئت علمی را از فارغ التحصیلان خارج از کشور استخدام کنیم. به آنها بورس بدهیم و آن هم به تعداد محدود، که آنها به خارج بروند.
شرایطی که در انقلاب به وجود آمد و رهنمودهای امام راحل و بعد از آن مقام معظم رهبری مبنی بر خودباوری و خوداتکایی و به خصوص جنگ تحمیلی به نوعی موجب شد گفتمان خوداتکایی گسترش یابد. علی‌رغم همه تلخی‌های جنگ که خیلی از جوان‌های ما را به کشتن داد و شهید شدند اما این رهنمود امام راحل که ما بایستی خودکفا بشویم، به خصوص در عرصه‌های نظامی و دفاعی، حرکت جدی را در توسعه علم و فناوری ایجاد کرد که دستاوردهای بزرگی داشت. اما طبیعی است که وقتی یک جنبش علمی بخواهد صورت بگیرد بدون برنامه و هدف نمی‌شود. از این رو در کشور در حوزه علم و فناوری سیاست‌گذاری‌هایی صورت گرفت و این سیاست‌گذاری‌ها منجر به این توفیقات شد.
این سیاست‌گذاری‌ها شامل چه حوزه‌هایی می‌شد و چه هدفی را دنبال می‌کرد؟
زاهدی: سیاست‌گذاری‌ها در زمینه‌های مختلفی بود که من به اجمال برخی از آنها را خدمت شما عرض می‌کنم. به عنوان مثال «سیاست‌گذاری و طرح‌ریزی راهبردی» به معنای تغییر نگرش و رویکرد از پژوهش برای پژوهش به پژوهش برای رفع نیاز جامعه و تولید علم و ثروت. «تدوین سیاست‌ها و اولویت‌های آموزشی، پژوهشی و فناوری»، که در این زمینه مجلس شورای اسلامی قانون وزارت علوم، تحقیقات و فناوری را تصویب کرد که قبلا ما تنها وزارت آموزش عالی داشتیم یعنی نگاه عوض شد و تنها در آموزش عالی خلاصه نشد بلکه پژوهش و فناوری نیز به آن اضافه شد. یا «نقشه جامع علمی» کشور که براساس سند چشم‌انداز در شورای عالی انقلاب فرهنگی تدوین و تصویب شد که در آنجا دقیقا اولویت‌های کشور را در حوزه فناوری و راهکارهای رسیدن به آنها را مشخص می‌کند. اینکه ما چه اولویت‌هایی داریم و اینکه هر اولویت شامل چه مواردی در بحث‌های علوم پزشکی، علوم مهندسی و علوم انسانی می‌شود.
بنابراین سندهای مختلفی در شورای عالی انقلاب فرهنگی تدوین و قوانین خوبی در مجلس تصویب شد. به عنوان مثال، قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان یا ایجاد صندوق نوآوری و شکوفایی. در این زمینه کارهای زیادی شد. تعریف و تصویب طرح‌های کلان ملی، نظارت بر اجرای این سیاست‌ها و اولویت‌ها که اهمیت فراوانی داشت، تایید بر تکمیل و تقویت چرخه ایده تا بازار یعنی اگر ما به تولید علم نگاه کنیم بخشی از آن تولید مقاله است اما این کفایت نمی‌کند ما حتما باید از ایده تا بازار را دنبال کنیم. یا قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان که حتما باید اجرایی و عملیاتی می‌شد و یکی از جاهایی که می‌توانست این کار را بکند پارک‌های علم و فناوری بود.لذا پارک‌های علم و فناوری در کشور توسعه پیدا کرد. الان ما در همه کشور حداقل یک پارک علم و فناوری داریم.
همچنین توسعه تحصیلات تکمیلی اعم از کارشناسی ارشد و دکترا به گونه‌ای که ورودی به تحصیلات تکمیلی ما حداقل 20 درصد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی ما باشد، یکی دیگر از دستاوردهای علمی پس از انقلاب است. ایجاد دوره‌های دکتری پژوهش‌محور و دیگر سیاست‌ها که در این زمینه تصویب شد و خوشبختانه در رشد و توسعه علم و فناوری در کشور موثر بودند. راه‌اندازی شبکه اختصاصی نخبگان علمی و آئین‌نامه فرصت مطالعاتی و خیلی از کارهایی که اگر فرصت بود می‌شد به همه آنها اشاره کرد.
به مواردی به عنوان سیاست‌گذاری‌ها و به مواردی نیز به عنوان دستاوردها اشاره داشتید اگر ما بخواهیم به همان سوال اول که مقایسه علم و فناوری قبل از انقلاب و بعد از آن بود برگردیم، ما الان نسبت به گذشته در کجا قرار داریم و شرایط ما چگونه است؟
زاهدی: عملیاتی شدن این سیاست‌ها دستاوردهای بزرگی را برای کشور رقم زد. به این موارد در هر سه حوزه آموزش عالی، پژوهش و فناوری اشاره خواهم کرد. در آموزش عالی وضعیت ما الان به جایی رسیده است که قریب 4 میلیون و 500 هزار دانشجو در کشور داریم. ظرفیت پذیرش دانشجو در هر سال یک میلیون و 300 هزار نفر شده است معنای این حرف آن است که هر کسی بخواهد به دانشگاه بیاید یک صندلی خالی برای او وجود دارد و حتی صندلی‌های خالی زیادتری نیز وجود دارند که مشتری ندارند.
نکته دیگر این است که قریب به اتفاق رشته‌های تحصیلات تکمیلی که در دنیا وجود دارد در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های جمهوری اسلامی ایران نیز هستند. یعنی می‌توانم بگویم که ما الان در تمامی رشته‌های فنی مهندسی، پزشکی، علوم تجربی و علوم انسانی خودمان فارغ‌التحصیل دکترا می‌دهیم و این چیزی است که قبل از انقلاب امکان آن وجود نداشت. حتی در اول انقلاب مثلا در سال 67 که دکترای این رشته‌ها می‌خواست ایجاد شود برخی می‌گفتند که نمی‌توانید و دکترا راه انداختن سخت است اما الان می‌بینیم که الحمدلله ایران ما یکی از کشورهایی است که نسبت به ایجاد نسل نخبه در دوره دکترا اهتمام ویژه‌ای دارد.
از طرف دیگر، در بحث پژوهش، این نگاه به علاوه اولویت‌ها و حمایت‌هایی که به خصوص در دانشگاه‌ها از کارهای تحقیقاتی شد، آمار ما را براساس شاخص SCOPUS مثلا در سال 2013 به 40 هزار رساند. عدد 40 هزار عدد بالایی است و نسبت به قبل رشد بالایی را نشان می‌دهد. این اختلاف بالا نشان می‌دهد که ما توانسته‌ایم جایگاه برتری را کسب کنیم.
ما در سال 2000 دقیقا یک هزار و 723 مقاله نمایه شده در SCOPUS داشتیم در حالی که ـ همانطور که اشاره کردم ـ در سال 2013 این رقم به 40 هزار و 385 عدد رسید. بنابراین رشد چشمگیری اتفاق افتاده است. در کنار اینها، همانطور که گفتم تولید علم محدود به تولید مقاله نیست بلکه باید از ایده تا بازار در نظر گرفته شود.
برنامه‌های حمایتی جدی و ارتباطات خوبی بین صنعت و دانشگاه به ویژه در حوزه دفاعی و برخی علوم پیشرفته صورت گرفته است
برنامه‌های حمایتی جدی و ارتباطات خوبی بین صنعت و دانشگاه به ویژه در حوزه دفاعی و برخی علوم پیشرفته صورت گرفت که دستاوردهای خوبی داشته است. این دستاوردها موجب اقتدار و خودکفایی کشور شده است. به عنوان مثال، در بحث «انرژی هسته‌ای»: دستیابی به چرخه کامل سوخت، طراحی و ساخت سانتریفیوژهای پیشرفته، طراحی و ساخت راکتور و نیروگاه اتمی، تولید انواع رادیوداروها، پرتودهی محصولات کشاورزی؛ در زمینه «نانو»: نانومواد و نانوذرات، دارورسانی، نانوسکوپ، نانوساختارها، مواد مرکب نانویی، فیلتر و غشاء نانویی، حسگرها؛ در بخش «سلامت»: تجهیزات سلامت و پزشکی که الان خیلی از تجهیزات پزشکی را خودمان می‌سازیم، پیوند اعضاء، شیوه‌های درمانی پیشرفته در همه زمینه‌ها، تولید انواع سرم و واکسن که ما تقریبا از این جهت خودکفا شده‌ایم؛ در بحث «علوم دفاعی» که خود دارای حوزه‌های متعدد است مثلا در حوزه «زمینی»: تانک، نفربر، تجهیزات انفرادی، انواع مهمات سبک و سنگین؛ در زمینه «موشک» که ما از قدرت‌های منطقه هستیم که خودمان موشک زمین به زمین، سامانه پدافند هوایی، کروز و... تولید می‌کنیم در «فضای مجازی»: دفاع سایبری، فرماندهی و کنترل؛ در حوزه «هوایی»: ساخت جنگنده، ساخت پهباد، ساخت بالگرد، ساخت رادار، طراحی انواع موتورها؛ در حوزه «فضایی» که یکی از بزرگترین دستاوردهای انقلاب در حوزه علم و فناوری است که هم طراحی، هم ساخت و هم بهره‌برداری ما توانستیم ماهواره بسازیم مثل ماهواره‌های امید و رصد را ایجاد کردیم، ایستگاه پرتاب، ایستگاه بهره‌برداری هم به صورت ثابت و هم متحرک، ایستگاه‌های هدایت و کنترل ماهواره، آزمایشگاه‌های فضایی که در موشک‌های پرتاب‌کننده کاوشگر که تعبیه شده است. اینها تنها نمونه‌ای از دستاوردهای علمی و فناوری پس از انقلاب است.
با این تفاسیر جایگاه سیاست‌های علم و فناوری به عنوان یک سیاست کلی فرادستی در این شرایط چیست؟ با توجه به جایگاه فعلی ما در علم و فناوری، ابلاغ سیاست‌ها به عنوان یک منظومه کلی چه جایگاهی دارد و چه نیازهایی را برطرف می کند؟
زاهدی: خوشبختانه آن بستری که در ارتباط علم با صنعت فراهم شد و دستاوردهایی که جمهوری اسلامی ایران تاکنون به دست آورده، کاملا با سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری در حوزه علم و فناوری هماهنگی دارد و در همان راستا است. اما انتظار رهبری محدود به اینها نیست. به عنوان مثال، در بند یک سیاست‌های کلی علمی و فناوری از «جهاد مستمر علمی با هدف کسب مرجعیت علمی و فناوری در جهان» صحبت کرده‌اند. ما در برنامه چشم‌انداز گفته‌ایم که در منطقه آسیای جنوب غربی باید بتوانیم مقام اول تولید علم و فناوری را به دست بیاوریم اما در سیاست‌های ابلاغی بحث مرجعیت علمی، نه در منطقه بلکه در جهان است. این با دستاورد امروز ما و حتی آنچه در چشم‌انداز داریم، خیلی فاصله دارد.
جهاد مستمر علمی وظیفه سنگین دانشمندان و دانشگاهیان است
تاکید می‌کنم مقام معظم رهبری در اینجا واژه جهاد را به کار برده‌اند؛ «جهاد مستمر علمی». پس یک کار بسیار سنگینی جلوی روی دانشمندان، دانشگاهیان و دستگاه‌های مختلفی که می‌توانند در این زمینه کمک کنند، قرار دارد.
سیاست کلی علم و فناوری بندها و مواد مختلفی دارد؛ توجه به تولید علم، توسعه نوآوری و نظریه‌پردازی، تحول در علوم پایه، تحول و ارتقاء علوم انسانی به ویژه تعمیق شناخت معارف دینی و مبانی انقلاب اسلامی، توجه به چشم‌انداز، توجه به نقشه جامع علمی کشور، پرورش استعدادهای درخشان، بازنگری در سیاست‌ها و اهداف آموزش عالی کشور و بهینه‌سازی آن، جنبش نرم‌افزاری در کشور، شجاعت علمی و کار جمعی و وجدان کاری از جمله مواردی است که در سیاست‌های ابلاغی بر آن تاکید شده است. اینها بحث‌های مهمی است. بالاخره اگر بخواهیم این سیاست‌ها را اجرایی کنیم نیاز است که یک سرمایه‌گذاری جدی هم به صورت فرهنگی ـ همین بحث‌های جهاد، شجاعت علمی، تقویت فرهنگ کسب و کار، آزاداندیشی ـ و هم به صورت همت و حمیت جمعی برای تولید علم و فناوری و هم بحث دیگر که بردن اینها به سمت بازار است تا علم و پژوهش تولیدی را اقتصادی کنیم، ایجاد کنیم تا از قبل ایجاد و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان بتوانیم به یک اقتصاد پایداری برسیم.
ما در برخی از زمینه‌های مربوط به اقتصاد دانش‌بنیان صادرات داریم
در بند 6 این سیاست‌ها اشاره‌ای نیز به بیرون از مرزهای جغرافیایی وجود دارد. مثلا به تولید و صادرات دانش‌بنیان متکی بر فناوری‌های بومی اشاره کرده‌اند. ارزیابی شما از شرایط فعلی کشور برای اجرای این سیاست چیست و چه فعالیت‌هایی در حال انجام است؟
زاهدی: خوشبختانه الان ما در برخی از زمینه‌های مربوط به اقتصاد دانش‌بنیان، مثل نانوتکنولوژی یا حتی برخی دستاوردهای مربوط به فناوری‌های زیست‌شناسی را صادر می‌کنیم. ما داروهای زیادی را تولید می‌کنیم و مشتری‌های بسیار خوبی داریم. در بحث نانو، انواع و اقسام محصولات صنعتی یا مواد اولیه مورد نیاز صنعت را می‌سازیم و صادر می‌کنیم اما هنوز به مرزی که مورد انتظار است، نرسیده‌ایم. دلیل هم دارد که هنوز نرسیده‌ایم از جمله این دلایل مسئله تحریم است که اجازه این کار را به ما نداده است که بتوانیم خیلی توسعه پیدا کنیم. دلیل دیگر این است که تعداد شرکت‌های دانش‌بنیانی که به دنبال آن بوده‌ایم به آن میزان کافی نرسیده است.
ما انتظار داریم که در یک برنامه پنج ساله بتوانیم حداقل به 20 هزار شرکت دانش‌بنیان برسیم یعنی حجم عظیمی از شرکت‌های دانش‌بنیان پای کار بیایند تا ما حجم وسیعی از صادرات را داشته باشیم. خوشبختانه مسئولین، اعم از مجلس و دولت در حمایت از این محصولات دانش‌بنیان و متکی بر فناوری‌های بومی عزم راسخ دارند. ان‌شاءالله شرایط جهانی و همین‌طور توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان کمک کنند تا بتوانیم به نقطه مطلوب برسیم.
اهتمام جدی برای پیشبرد بحث علم و فناوری مدنظر مسئولان قرار دارد؟
زاهدی: بله. خوشبختانه معاونت علم و فناوری رئیس جمهور نیز که تشکیل شد، اهتمام به سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری به نوعی در تاسیس نهفته است. معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور که به صحنه آمده است خیلی از این حلقه‌های واسطه‌ای که بین ایده تا بازار بوده است را می‌تواند پوشش دهد. خود آن هم یکی از عوامل موثر برای این صادرات است. به خصوص برای شناسایی محصول در داخل کشور که مبتنی بر دانش و همین‌طور متکی بر فناوری‌های بومی باشد و همچنین شناخت بازار در خارج از کشور به عنوان رایزن‌های علمی و فناوری که به کمک سفارتخانه‌ها و دفاتر رایزنی فرهنگی در سراسر جهان نیاز دارد.
منبع: فارس
