ساختار امّت واحده و ویژگی‌های آن در بینش اسلامی

به گزارش گروه سایر رسانه های دفاع پرس، برای تحقق این منظور متن مقاله با مبحث نظریه سیستم ها به عنوان نوعی روش شناسی علمی و نگرش به جهان آغاز شده که بر پایه به کارگیری رویکرد سیستمی انجام می گیرد، و کوشیده ایم بحث به گونه ای پیش رود که به تبیین تفکر سیستمی بیانجامد.

پس از آن، ساختار مطلوب امّت واحده مبتنی بر رویکرد فوق، به عنوان تفکر سیستمی الهی تبیین شده است. وجود تفکر سیستمی در اسلام و آموزه های جهان شمول آن تأمین کننده عالی ترین غایات و ضامن سلامت و پویایی امّت واحده است؛ چراکه شاکله غایی ساختار امّت واحده در مسیر نهایی طبق وعده قرآنی، قرب الی اللّه است که برای همه دوران ها، زمینه ساز اصلی برخورداری انسان ها از حیات طیبه دنیوی و اخروی است.

بشر امروز که جهان را به دهکده ای کوچک بدل کرده، علی رغم تفکر سیستمی حاکم بر آن و پیشرفت ها در حوزه علم و صنعت و فناوری، حیات انسانی را با مشکلات بزرگی روبه رو کرده است؛ چراکه انگیزه اعضای آن در همان دهکده واحد، انگیزه های فردی و نفسانی است نه جمعی و انسانی. علت این مسئله، طبق کلام صریح قرآنی، مهجورماندن قرآن و دیگر منابع حیات بخش ادیان الهی است (فرقان: 30).

آموزه هایی که بیرون آورنده از تاریکی های جهالت به انوار هدایت اند و موعظه از جانب ربّ یگانه را راه درمان مشکلات معرفی می کنند (مائده: 16؛ یونس: 57). خداوند نظامی را با ارسال همه انبیا مقرر کرده و حتی قبل از نبی رحمت (ص)، سنت الهی امت واحده این چنین تدبیر شده بود که اختلاف نکنند و به حق حکم کنند (بقره: 231).

یکی از دلایل اساسی تأکید قرآن بر امّت واحده،[1] حتی در جامعه ای کوچک، وحدت در میان اعضا است؛ چراکه اتحاد توان مضاعفی را فراهم می کند. برآیند این همبستگی، پایه های حیات طیبه جوامع انسانی را محکم می کند: «کم مِّن فِئَه قَلِیلَه غَلَبَتْ فِئَه کثِیرَه بِإِذْنِ اللّه؛ چه بسا گروه قلیلی بودند که به اذن خدا بر گروه کثیری غالب شدند» (بقره: 249) و قطعاً اذن الهی بر مدار اختیار انسان جاری است. چه بسا امّت واحده در عین کوچکی، هسته اصلی جامعه و پایه اجتماع بزرگ صالحی می شود: «إِنَّ إِبْرَاهِیمَ کاَنَ أُمَّه قَانِتًا للّه حَنِیفًا وَ لَمْ یک مِنَ الْمُشْرِکین؛ ابراهیم به تنهایی امّتی مطیع و فرمان بردار و یکتاپرست بود و هرگز از مشرکین نگشت» (نحل: 120).

تاریخ به ما می آموزد که تواناترین ملت ها مللی بوده اند که اعضای آنها با هم متحد بوده و هدف مشترک داشته اند و در سایه این اتحاد، قوی ترین بنیاد را تشکیل داده اند. البته رعایت سبک صحیح و پاره ای معیارهای دیگر نیز به عنوان عناصر اولیه بنای امت واحده اهمیت دارد و به علت نقشی که در قوام و بقای آن دارد، اهمیتی دوچندان پیدا می کند. مجموعه تعالیم اسلامی انسان را به وجود ساختاری که پاسخ گوی نیازهای بشر برای استقرار حیات طیبه بوده، راهنمایی می کند. از این رو، بیان اجمالی نظریه سیستم ها و چیستی ساختار (structure) امّت واحده با تأکید بر آیات قرآن کریم اولویت ویژه ای می یابد و در نگاهی غایت شناسانه برای تحقق حیات طیّبه ضروری است.

نظریۀ سیستم ها

این نظریه کل نگر است و تا حدودی مرتبط با نظریه گشتالت،[2] کل را به هم پیوسته و واجد صفاتی می داند که در هیچ یک از اعضای تشکیل دهنده نیست و به عبارت دیگر، کلیت ارگانیسم را بیان می کند که حاصل جمع رفتارها است (majdnia.blogfa.com).

البته سیستم، مفهومی عمومی است که معمولاً در مقوله های متفاوت مد نظر قرار می گیرد و در عصر حاضر نیز با بلوغ اندیشه بشری، بیشتر استفاده شده است. سیستم عبارت است از تعدادی عنصر که با یکدیگر ارتباط دارند. با تکیه بر این تعریف، سیستم موجودیتی است متشکل از عناصری مرتبط و متعامل که این ارتباط و تعامل، نوعی کلیت و تمامیت به آن می بخشد (فرشاد، 1362: 43؛ احمدی، 1391).

این مجموعه به هم پیوسته در جهت هدف معینی حرکت می کنند. یعنی متولد می شوند، رشد می کنند و به بلوغ می رسند. رابطه های درونی اعضا، رابطه های محیطی، خرده سیستم ها، شبکه ها، درون دادها و برون دادها، موجب حرکت به سوی تکامل سیستم می شود و در این مسیر همسویی، همراهی، هم فکری، همکاری و ... راه های رسیدن به هدف را تسهیل می کند.

حاصل جمع توانایی های سیستم، بیشتر از توانایی حاصل جمع جبری تک تک اعضا است. سیستم با دریافت منابع مادی، انسانی و تغییر و تبدیل آنها و سعی در ازدیاد و بهبود بازده، بیش از آنچه نیرو (به صورت نیروی انسانی، مواد و اطلاعات) می گیرد نیرو تولید می کند (توبه: 6). بر این اساس، سیستم خود را در مقابل سکون و نابودی حفظ می کند و ارتباطات در چنین فضایی می تواند رشد یابد و به تکامل برسد.

«از اصول نظریۀ سیستمی می توان هدفمندی، کل گرایی، نظم یافتگی، سازش پذیری و هم پایانی را برشمرد» (حقیقت، 1387: 225). منظور از روش مجموعه نگر کلی نگری است و برخلاف روش انتزاعی و جزئی نگر، با ملاحظه کل و روابط کل، به انسان وسعت دید می دهد. «ارسطو، افلاطون، ابن خلدون، مولانا و هگل، از جمله دانشمندانی هستند که به مفهوم سیستم ها توجه داشته اند. این تفکر در خارج از محدوده یک علم معین متولد شد و در محیطی میان رشته ای رشد کرد» (زاهدی، 1389: 12).

در این راستا «مقصود از جهان بینی سیستمی، بررسی پدیده ها از طریق در نظر گرفتن کل پدیده است» (همان: 67). نگاه جامع و نظام مند،[3] ارتباط وقایع با یکدیگر در مقابل مشاهده صرف، سازگارکردن و سامان دادن اجزا برای رسیدن به هدف، انتخاب ساختاری متناسب در راستای غایت از مزایای بالقوه تفکر سیستمی است.

ساختار امّت واحده و ویژگی های آن در بینش اسلامی

در فرهنگ معین، ساختار به معنای ساختمان، ترکیب، سبک، سازمان، بنا، تشکیلات دادن، پی ریزی کردن، چگونگی ساختمان چیزی، همچنین ترتیب اجزا و بخش های شیء است (معین، 1381: 810). در بینش اسلامی، ساختار مشتمل بر اعضایی است که چارچوب و بدنه امّت واحده را تشکیل می دهد و در این میان، انتخاب اولیای حق و ردّ اولیای کفر، شرط اساسی تحقق ساختار امّت واحده است[4] (بقره: 143). این ساختار با توجه به تنوع الگو در گستره زمان ها و فرهنگ ها و نگرش های ارزشیِ گوناگون راجع به هر یک از الگوهای مشهود و موجود در طول تاریخ، آینده ای با منظره و منظومه انسانی ترسیم می کند.

از دیدگاه اسلام نیز، مفهوم «امّت واحده» مستلزم مفهوم «قرابت»، «تقارن» و «همدلی» است. نهاد امّت واحده را می توان به مثابه نظامی دانست که علاوه بر برخورداری از کلیّت، اهداف خاصی بر تشکیل آن مترتب می شود. این اهداف می تواند مادی، معنوی یا مجموعه ای از هر دو باشد. افراد و صفات هر فرد، اجزای این سیستم، و به مثابه درون دادها هستند و در ارتباط و تعامل با یکدیگر، اهداف ترسیم شده مد نظر را که به منزله برون داد در نظر گرفته می شود به وجود می آورند.[5]

معیارهای تعیین و تشخیص ویژگی های ضروری برای بنای امّت واحده نظام مند، از دل سیستم و ویژگی های ضروری برای سیستم درمی آید. به عبارت دیگر، معیارها باید بر مبنای نقشی که در تسهیل کارکرد نهاد سیستماتیک ایفا می کنند، تعیین شوند. اگر یک ویژگی بیش از دیگر ویژگی ها می تواند کارکرد سیستمی نهاد را تأمین کند، آن ویژگی مناسب تر است.

در نقطه مقابل، ساختارهایی که با معیارهای نادرست، غیرمنطقی، ناآگاهانه و با ترفندهای استکباری و با توجه به سنت های اشتباه همچون داعشی ها به نام اسلام و مسلمانی صورت می گیرد، مسئله ساز می شوند و علاوه بر اینکه طبق نظریه یادشده، به رشد و تکامل اعضا و افراد امّت واحده کمک نمی کنند، برای حل مشکلات ناشی از انتخاب ناصحیح، باعث اتلاف بخش بزرگی از سرمایه، انرژی و عمر می شوند.[6] اشاره به دو معیار مهم در ساختار امّت واحده نظام مند شایان ذکر خواهد بود:

ویژگی های ساختار امّت واحده

در بینش اسلامی، امّت واحده، نهادی طبیعی،[7] فطری و الهی است که پرداختن به آن در ابتدا به عنوان «نهاد طبیعی» و در ادامه، به عنوان «نهاد فطری» و در نهایت، به عنوان «نهاد الهی»، بنا بر دلایل ذیل، پرداختن به اصلی ترین و عالی ترین اوج نگاه جمعی در حیات انسان ها است:

ـ طبیعی؛ چون با اصل تکوین و طبیعت آدمی به عنوان مخلوقی همچون سایر مخلوقات سازگار است (زخرف: 33). نظام و سنت امّت واحده، الهی است و اگر خدا می خواست همگی امّت واحده بودند. بنابراین، جعل و تحقق عملی امّت واحده، به عهده خود انسان ها است تا خوب و بد برایشان روشن شود ... و ظالمان را هیچ یاوری نیست (مائده: 48؛ نحل: 9؛ هود: 118).

ـ فطری؛ زیرا با نیازهای فطری انسان تناسب دارد. در آغاز خلقت، جز یک امت واحده نبود و سپس اختلاف کردند (یونس: 19). این آیه نشان می دهد که اساس خلقت و فطرت، وحدت است و اختلاف، عرضی است.

ـ الهی؛ چون دین با بیان ویژگی های امّت واحده، پاسخ گوی نیازهای فرد و جامعه در زمینه هدایت انسان به سوی ساحت ربوبی است. در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده است که: «خداوند تبارک و تعالی در قرآن توضیح هر چیزی را نازل کرد. حتی به خدا قسم، خدا چیزی را فرو نگذاشت که بندگان به آن نیاز داشتند، تا اینکه کسی نتواند بگوید ای کاش این در قرآن نازل می شد. بدانید خداوند آن را در قرآن نازل کرده است» (کلینی، 1407: 1/59، ح1).

هدف کلان تشکیل امّت واحده مبتنی بر رویکرد غایت شناسانه

اهداف امّت اسلامی شامل همه نظام های خرد[8] است و در خدمت هدف کلان شریعت، یعنی «قرب الی اللّه» قرار می گیرد. بدین مفهوم که با حفظ اهمیت و اعتبار، به عنوان اهدافی در مسیر غایت نهایی یا تحت عنوان اهداف متوسط و واسطی خلقت قرار می گیرد و در ارتباطی طولی با هدف برتر و غایی «قرب الی اللّه» است که با توجه به رویکرد غایت شناسانه این گفتار، تمرکز بر هدف غایی است.

بنابراین، همه اهداف غایی و واسطی نظام اسلامی به تبع آن صفاتی که طبق تفکر سیستمی منتج از آن هدف ها است و میزان اهمیت هر یک از آن صفات، در راستای رسیدن به غایت زندگی (قرب الی اللّه) مشخص و دارای ارزش می گردند؛ لذا چگونه می توان تصور کرد که در اسلام، ظلم و نسل کشی، که امروز به نام اسلام و با طراحی و حمایت استکبار جهانی صورت می گیرد، مطلوب ذاتی یا بالعرض نظام اسلامی باشد؟ در اسلام، افزون بر اینکه امّت واحده و تشکیل آن، به خودی خود می تواند هدف قرار گیرد‍‍ و به تعبیری مطلوبیت ذاتی داشته باشد، از مطلوبیت غیری برای رسیدن به قرب و کمال و حیات طیبه نیز برخوردار است.

با توجه به نگرش کلّیتی در نظام امّت واحده، آموزه های دینی علاوه بر تعیین اهداف، بهترین منبع استخراج ویژگی های ساختاری و صفات تربیتی افراد در نظام اسلامی همچون بصیرت، آگاهی، تقوا و ... هستند. این صفات خاص برای افراد در بدو امر لحاظ می شود؛ اما برخورداری از صفات مد نظر، نگه داشت و پروراندن آنها، سبب می شود هم این بنیاد به درستی شکل پذیرد و هم در ادامه، کارایی مطلوبی داشته باشد. بدین ترتیب انتخاب شایسته، نقشی مهم در تحقق اهداف نظام امّت واحده دارد.

گزینش و تربیت هدفمند افراد ناسالم و ناهمگون با این نظام، از راهبردهای جدی استکبار است و پیش بینی نکردن ترفندهای استکباری از سوی دیگر، از اشتباهات راهبردی امّت اسلامی است که اثر منفی خود را بر تمام حیات جامعه اسلامی داشته و خواهد داشت؛ اثری که جبران ناپذیر خواهد بود و نظام امّت واحده اسلامی از هم خواهد گسیخت و به اهدافش نخواهد رسید. اینکه در جامعه ای اسلامی، افرادی به ویژه فرهیختگان به سرنوشت امت اسلامی بی اعتنا باشند یا در جوامع اسلامی، حکومت هایی در راستای اهداف اجانب طی طریق کنند، آگاهانه یا ناآگاهانه، رشته حیات طیبه امّت اسلامی گسسته می شود.

هدف، عبارت است از آن حقیقت مطلوب که اشتیاق وصول به آن، محرک انسان به انجام دادن کارها و انتخاب وسیله هایی است که آن حقیقت را دست یافتنی می کند (جعفری تبریزی، 1376: 1/80). پس از مشخص شدن هدف، افراد با آگاهی و بصیرت دست به انتخاب می زنند. نظر به رابطه هدف و انتخاب و با عنایت به اینکه در نظام سیستمیک هر برون داد خاص، از درون دادی خاص منتج می شود، اهمیت انتخاب ولیّ الهی بیش از پیش روشن می شود.

امّت واحده بر اثر عاملی فطری و تکوینی (نه قرارداد اجتماعی و اعتباریِ صرف یا در سایه مطامع استکباری و تصمیمات هیجانی) ایجاد می شود و تابع شرایط عقلانی خاص سبب استقرار حیاتی سالم، امن، ایمانی و در یک کلام، حیات طیبه خواهد بود. لذا اهمیت پرداختن به اصل انتخاب صحیح یا ناصحیح در حرکت سیستمی امت اسلامی نمایان می شود و جا دارد به برخی انتخاب های نادرست و اهداف انحرافیِ تکفیری ها که مانع راه و بازدارنده از حرکت سیستمی امت اسلامی است، اشاره کنیم:

الف. انتخاب راه با هدف حل مشکلات حاصل از محرومیت ها و زاویه گرفتن با مسیر اللّه و تفسیر به رأی آیات و نشانه ها که قطعاً به ایجاد جریان های انحرافی می انجامد.

ب. انتخاب راه با هدف استقلال در تصمیم و بهره گیری از دیگران

ج. انتخاب راه با هدف طرد هر اندیشه دیگر و کافرشمردن دیگران و محقِّ مطلق خواندن خود که قطعاً می تواند از این اندیشه نشئت گرفته شده باشد که آنها که موافق رأی ما هستند، ماندنی و آنها که مخالف عقیده ما هستند، رفتنی اند.

د. انتخاب ولیّ کفر و جلب رضایت اجانب (آل عمران: 110 و 104 و 113).

ه‍. انتخاب ابزاری دین برای رسیدن به اهدافی دیگر یا نیازهای کاذب

و. انتخاب بر اساس هیجان های غیرمنطقی

از میان این دلایل در تشکیل گروه های انحرافی تکفیری، به معنای عام، با توجه به اوضاع و احوالی که همه چیز را سیاست های غیرانسانی مستکبران طراحی و اجرا می کند، نگرش چهارم، یعنی انتخاب ولیّ کفر و جلب رضایت اجانب، برای از هم پاشیدن نظام امّت واحده، معنادارتر است. البته هر یک از دلایل و میزان اثرگذاری آنها، قابل بررسی است؛ امّا توضیح این نکته مهم به نظر می رسد که نقطه اشتراک عاملان اصلی و اجرایی، از هم گسستن نظام امّت واحده اسلامی است.

مستکبران جهانی از ایجاد تفرقه در امت واحده، بر اساس آینده پژوهی عمیقی کسب منافع طولانی مدت در جهان اسلام را مد نظر دارند؛ در حالی که عاملان اجرایی آنها، که ابزار دست بی اختیار و ایفاگران فرمان اند، نگاهشان روزمره و بر اساس کسب منافع مقطعی است؛ حتی اگر به نام ایجاد حکومت اسلامی عراق و شام باشد! امّا به یقین در نهایت یا این گونه اهداف سراب گونه محقق نمی شود یا در صورت تحقق، به علت پوچ بودن هدف و اقناع نکردن افراد، نه فقط کفایت لازم برای استواری بنای آن را نخواهد داشت که این عاملان، اولین قربانیان دست استکبار و تاریخ مصرف گذشتگان خواهند بود. شاید اشاره آیات قرآن به این است که تا وقتی امتی طبق سیستم الهی همراه است، دوام دارد (اعراف: 34؛ حجر: 5).

وجود تفکر سیستمی امت واحده و انحرافات موجود

با وجود ارتباط بسیار نزدیک و پیوند میان دو مفهوم «سیستم» و «نگرش سیستمی» در قالب نظر، در عمل، وجود یکی به معنای حتمی بودن وجود دیگری نخواهد بود. بدین معنا امکان دارد نظامی با تمام مؤلفه هایش وجود داشته باشد، اما نگرش سیستمی به آن وجود نداشته باشد. بر این اساس، چنانچه مجموعه ای از اجزای مرتبط، مجزا از هم به کار گرفته شوند، در عمل به ناکارآمدی نظام منجر می شود. در طرف مقابل، ممکن است نگرشی سیستمی، اجزای غیرمرتبطی را در قالب سیستم ترکیب کند؛ امّا به علت فقدان ارتباط ماهوی، وجود هر یک، ناقض دیگری است و در نهایت به ناکارآمدی مجموعه منجر می شود.

با توضیح فوق روشن می شود که آنچه امروزه در میان امت اسلامی دیده می شود، تلاشی است از سوی استکبار جهانی صهیونیستی برای ایجاد خدشه در نگرش سیستمی و کم رنگ کردن آن در میان مسلمانان که منجر به سایش اعضا و نابسامانی در بدنه امّت اسلامی شده است. طبق نظریه این تحقیق، این مسئله باعث اتلاف بخش بزرگی از سرمایه، انرژی و عمر اعضای این امت شده و گروه هایی از مسلمانان درنتیجه انتخاب نکردن اولیای الهی از یک طرف و با هدایت و حمایت اولیای کفر از طرف دیگر، از سیستم امّت واحده جدا شده اند و نه فقط کارآمدی لازم را ندارند که به صورت غده سرطانی در بدنه امّت اسلامی ایفای نقش می کنند:

ما، یعنی دنیای اسلام، که باید نیروی خودمان را صرف کنیم برای مقابله با توطئه رژیم صهیونیستی و این حرکتی که علیه قدس شریف و مسجدالاقصی انجام دادند، که همه دنیای اسلام را بایستی به حرکت آورد، امروز ناچاریم به گرفتاری هایی که استکبار در درون دنیای اسلام به وجود آورده، مشغول بشویم. جریان تکفیر، ظاهر اسلامی دارد امّا عملاً در خدمت جریان های استعماری و استکباری و سیاسی بزرگی است که علیه دنیای اسلام دارند کار می کنند (خامنه ای، 1393 الف و ب).

پس وقتی در نگاه وهابیت، بحث رافضی مطرح می شود، به صورت هدفمند، زمینه های ازهم پاشیدگی نظام امّت اسلامی فراهم می شود و وقتی نظریه تضاد بین شیعه و سنی بیان می شود، عملاً چنین گسستگی ای تحقق می یابد.

مقایسه تفکر سیستمی مادی با نگرش سیستمی الهی

در این مقایسه به منظور مرتفع کردن محدودیت های تفکر سیستمی و بهبود و رشد آن، با بهره جویی از مبدأ تفکر اسلامی، به مهم ترین آنها اشاره می کنیم:

1. مبدأ تفکر سیستمی، حس، تجربه و آزمایش است و فقط ارزش علمی دارد. روش شناسی ای که فقط علمی باشد به سبب میزان جهل انسان به جهان، روشی نارسا است. برای جبران این نقیصه، شایسته است به مبدأ تفکر اسلامی که همان وحی است و ارزش علمی، عقلی و عینی دارد، توجه کنیم.

2. فکر سیستمی فقط به مسائل دنیوی و مادی نظر دارد در حالی که تفکر اسلامی، جامعیت دنیوی و اخروی دارد و به دنیا و مادیات منحصر نیست[9] (بقره: 201).

3. تفکر سیستمی، روش و وسیله رسیدن به هدف را عرضه نمی کند. لذا بر اساس ایده «توجیه وسیله با هدف»، از هر وسیله ای می توان برای رسیدن به هدف مد نظر استفاده کرد، در حالی که در تفکر ناب اسلامی برای رسیدن به هدف مطلوب باید از وسایل و روش های مناسب و مشروع استفاده کرد.[10]اینکه هدف وسیله را توجیه نمی کند، در کلام بسیاری از محققان و اندیشمندان وارد شده، از جمله مطهری می نویسد:

برای حق باید از حق استفاده کرد. یکی از راه هایی که از آن راه بر دین از جنبه های مختلف ضربه وارد شده است، رعایت نکردن این اصل است که ما همان طور که هدفمان باید مقدس باشد، وسایلی هم که برای این هدف مقدس استخدام می کنیم باید مقدس باشد؛ یعنی به نفع دین هم نباید بی دینی کنیم. دین اجازه نمی دهد ولو به نفع خودش ما بی دینی کنیم: اُدْعُ اِلی سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَه وَالْمَوْعِظَه الْحَسَنَه (مطهری، 1386: 35؛ و نک.: مفتح، 1395).

4. تفکر سیستمی به تجارب افراد که از طریق واقعیت های زندگی در عمل به دست آمده است، توجه نمی کند؛ در حالی که تفکر اسلامی روش های مختلفی را برای زندگی در عرصه های مختلف پیشنهاد می دهد. مثلاً یکی از روش های تربیتی تفکر اسلامی، روش الگوپذیری از اسوه های صالح و مخلص است (احزاب: 21). سنت پیامبر (ص) و سیره معصومان (ع) و انسان های بزرگ در قالب پیامبران، می تواند الگوی شایسته تربیتی در زندگی انسان ها باشد. از آن گذشته، از جمله روش های تربیتی تفکر اسلامی، عبرت گرفتن و پندآموزی از گذشتگان و دیگران است (آل عمران: 13).

5. تفکر سیستمی نمی تواند شناخت کلی از جهان به دست دهد، در حالی که در تفکر سیستمی الهی، هستی مبدأمند، مقصدمند و مرتبت مند است و برخورداری اجزای هستی از وحدت حقیقی از مبانی مهم وجودشناسی دیدگاه اسلام است (بهشتی، 1389: 33-34). بر همین اساس، چنانچه به تفکر سیستمی اسلامی توجه شود، می توان با توجه به ماهیت از اویی و به سوی اوییِ جهان هستی، مبدأ و معاد جهان را یافت و با توجه به آن، چگونگی خلقت جهان، حرکت جهان و جهت آن را به وضوح تبیین کرد (بقره: 156). با توجه به تفکر سیستمی اسلامی، برای رسیدن به برون دادهای اسلامی، درون دادهایی هم سنخ و هم راستا لازم است.

پی نوشت ها:

[1]. در قرآن، قریب به 62 بار «امم» و «امّت» به کار رفته که مشخصاً 9 بار آن تحت عنوان «امّت واحده» و یک بار «امّت وسط» و ... است.

[2]. اواخر دهه 1950.

[3]. نظام مند به مجموعه ای اطلاق می شود که اجزای آن منسجم و مرتبط باشند و جملگی هدف مشخصی را دنبال کنند. «نظام» معادل کلمه «سیستم» است و مقصود از نظام مندی همان نظریه سیستمی است که معتقد است باید سازمان را به منزله یک کل نظام یافته در نظر گرفت که اجزای آن با یکدیگر اتحاد شبکه ای دارند.

[4]. در نظام مقرر الهی روشن می شود که چه کسانی ولی خود را پیامبر قرار داده اند ... و قطعاً دیگران خودشان اعمالشان را ضایع می کنند نه خدا.

[5]. این سخن امام سجاد (ع) که می فرمایند اگر فرد فرد امّتی، امر به معروف و نهی از منکر را ترک، و در این فریضه مهم کوتاهی کنند، همه آن امّت در سرازیری انحطاط و سقوط واقع می گردند، گویای همبستگی فرد و مجموعه در نگرش سیستمی است.

[6]. «این حرکت فتنه آلودی که جریان تکفیری در کشورهای اسلامی، در عراق و سوریه و لیبی و لبنان و بعضی کشورهای دیگر، به وجود آورد، منجر به این شد که زیرساخت های ارزشمند این کشورها ویران بشود» (خامنه ای، 1393 الف؛ همو، بی تا: ج36).

[7]. سنت یا نظام آفرینش به گونه ای تدبیر شده که بر اساس نظام علّی معلولی، کافر یا مسلم، نتیجه تلاش مادی و معنوی خود را ببیند.

[8]. نظام اقتصادی، قضایی، سیاسی، اخلاقی و حقوقی.

[9]. «و برخی از آنان گویند: پروردگارا، به ما در دنیا نیکی و در آخرت نیکی عطا کن و ما را از عذاب دوزخ نگاه دار».

[10]. اینکه روح اللّه موسوی خمینی، با آینده نگری خاص و عبرت آموزی از گذشته، به اسلام ناب محمدی و نه آمریکایی، مکرر هشدار می داد حکایتگر آن است که اگر از اصل، فاصله بگیریم، می توان با دین به جنگ دین رفت و بدنه امت واحده را گسیخت.

مراجع

قرآن کریم، ترجمه: محمدمهدی فولادوند.

تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد (بی تا). غرر الحکم و درر الکلم، قم: مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت.

ابن منظور، محمد بن مکرم (1414). لسان العرب، بیروت: دار صادر، ج1.

احمدی، مهدی (1391). «تبیین سیستمی رهنمودهای مقام معظم رهبری در خصوص جهاد اقتصادی»، در: مطالعات راهبردی بسیج، ش55.

بهشتی، سعید (1389). تأملات فلسفی در تعلیم و تربیت، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین الملل.

جعفری تبریزی، محمدتقی (1376). ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، تهران: دفتر نشر فرهنگ
اسلامی.

حاجی صادقی، عبداللّه؛ بخشیان، ابوالقاسم (1393). «مفهوم شناسی و حقیقت یابی حیات طیبه از منظر قرآن»، در: انسان شناسی دینی، ش31، ص165-185.

حقیقت، صادق (1387). روش شناسی علوم سیاسی، قم: انتشارات دانشگاه مفید.

خامنه ای، سید علی (1393 الف). «بیانات مقام معظم رهبری»، در: نشریه فرهنگ اسلامی، ش18.

خامنه ای، سید علی (1393 ب). «سخنرانیدر دیدار با شرکت کنندگان جهانی جریان های افراطی و تکفیری»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت اللّه العظمی خامنه ای، در: http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=28249

خامنه ای، سید علی (بی تا). بیانات، بی جا: بی نا.

خوانساری، محمد بن حسین (1366). شرح غرر الحکم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1404). المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: صفوان عدنان، بیروت: دار القلم.

«رویکرد سیستمی» (1385). در: majdnia.blogfa.com.

زاهدی، شمس السادات (1389). مجموعه مقالات نگرش سیستمی، تهران: مرکز آموزش مدیریت دولتی.

شورای عالی انقلاب فرهنگی (1390). مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران، تهران: شورای عالی انقلاب فرهنگی.

طباطبایی، محمدحسین (1374). المیزان، ترجمه: محمدباقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

فرشاد، مهدی (1362). نگرش سیستمی، تهران: امیرکبیر.

کلینی، محمّد بن یعقوب (1407). الکافی، تصحیح: علی اکبر غفّاری و محمّد آخوندی، تهران: دار الکتب الاسلامیّه، ج1 و 2.

مصطفوی، حسن (1360). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مطهری، مرتضی (1386). سیری در سیره نبوی، قم: صدرا.

معین، محمد (1381). فرهنگ لغت معین، تهران: آدنا.

مفتح، محمدهادی (1395). «قاعده اهم و مهم در نظریه غیراخلاقی توجیه»، در: پژوهش های اخلاقی، س6، ش3 (23)، ص145-164.

نویسندگان:

طوبی کرمانی: استاد گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران

صبیحه نباتی: دانشجوی دکتری مذاهب کلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب قم

پژوهشنامه مذاهب اسلامی شماره 8

منبع: فارس